Azərbaycan torpaqlarına ermənilərin köçürülməsi haqqında arxiv materialları 

Azərbaycan ərazilərinə ermənilərin köçürülmə prosesi tarix boyu dəfələrlə azərbaycanlılar üçün qanlı səhifələrə çevrilmişdir. Belə ki, 19-cu əsrin əvvələrində rusların köməyi ilə köçürülən erməni ailələri həmin əsrin sonunda, 20-ci əsrin əvvəllərində bolşevik dəstələrin köməyindən istifadə edərək azərbaycanlıların soyqırımını törətmişdirlər. Bu soyqırım indiki gündə də davam edir. Rusların müstəmləkə siyasətinin əsasını təşkil edən köçürmə prosesləri Azərbaycan ərazilərində erməni dövləti yaradılması məqsədi güdürdü. Ruslar ermənilərin ən çox Tiflis, Naxçıvan, İrəvan və Qarabağ əyalətlərinə yerləşdirilməsinə üstünlük verirdi. Çünki, məhz bu ərazidə erməni dövlətinin yaradılması, Osmanlı Türkiyəsinə qarşı ruslar üçün dayaq dövlət yaratmaq fikri idi. II Rus İran muharibəsi bitdikdən və Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra Azərbaycan tam iki hissəyə bölündü. Naxçıvan və İrəvan xanlıqları Rusiya tərkibinə keçdi. 21 mart 1828-ci ilə dair manifestə, senata həmin xanlıqların bütün arxiv sənədlərində, dimlomatik danışıqlarda erməni əyaləti kimi qələmə verilməsi göstərişi verildi. Hal hazırda İrəvan xanlığı ərazisində erməni dövləti yaratmış ermənilər Qarabağ və Naxçıvanın da guya əzəldən ermənilərə məxsus olduğunu iddia edirlər. Halbuki İrəvanda erməni dövlətinin yaradılmasına, ermənilərin sonradan Naxçıvana və Qarabağa iddia etməyəcəkləri şərti ilə icazə verilmişdir. Mənim məqsədim ermənilərin dırnaq arası alimlərinə cavab vermək deyil, sadəcə Naxçıvan və Qarabağ ərazilərinə ermənilərin köçürülmə prossesini əks etdirən arxiv sənədlərinə nəzər salmaqdır.

     Ümumilikdə köçürülmə prossesi Türkmənçay müqaviləsindən sonra kütləvi xarakter almışdır. Quberniya katibi Zolotnitski tərəfindən 1831-ci ildə tərtib edilmiş Naxçıvan şəhərinin kameral siyahısından məlum olur ki, Naxçıvan şəhərində 5470 nəfərdən ibarət 1330 ailə yaşamışdır.

    Onlardan 1694 nəfərdən ibarət 411 ailəni (879 kişi 815 qadın) Kəngərlilər təşkil edirmiş, 1947 nəfərdən ibarət 498 ailəni isə digər azərbaycanlılar təşkil edirmiş. Deməli, şəhərdə azərbaycanlıların sayı 3641 nəfər olmuşdur.

    Sənəddə şəhərdə digər millətlərin də yaşaması qeyd olunur. Bunlar 4 nəfərdən ibarət 1 gürcü ailəsi və sonradan Naxçıvana köçürülən 1825 nəfərdən ibarət 420 erməni ailələri olmuşdur. Bunlardan 715 nəfərdən ibarət 155 erməni ailəsi əvvəlcədən, 110 nəfərdən ibarət 265 erməni ailəsi isə, şəhərə yeni köçürülmüş ermənilər olduğu bildirilir. Beləliklə, şəhərdə azərbaycanlıların sayı 3641, ermənilərin sayı isə 1825 nəfər olmuşdur.

Maraqlısı budur ki, ruslar Naxçıvan, Ordubad şəhərlərinə eyni zamanda əyalətlərinə, mahallarına Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən erməniləri “yeni” köçürülmüş, Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən erməniləri isə “yerli” ermənilər adlandırmışdılar. Sössüz ki, “yerli” erməni ifadəsi rusların kargüzarlıq sənədlərində ermənilərin xeyri üçün edilmiş güzəşt ifadəsidir. Lakin rusların elə özləri tərəfindən tərtib edilmiş kameral siyahılarda Naxçıvan şəhərinin qədimdən 4 məhəllədən ibarət olduğu bildirilir. Bunlar Sarbanlar məhəlləsi, Şahab məhəlləsi, Əlixan məhəlləsi, Qurdlar məhəlləsi idi. Sonralar, yəni artıq 1831-ci ildə vəziyyət dəyişmişdi. Bu 4 məhəllə ilə birlikdə 13 məhəllədə yaranmışdır: Sarbanlar, Şahablı, Əlixanlı, Oruc, Köhnəqala, Xoşulu, Çaparxanlı, Ziyilarxlı, Billici, Xoylu, Qalalı, Təzəkənd və Erməni məhəllələri.

            Göründüyü kimi rusların yerli adlandırdığı ermənilər həqiqətən yerli olsaydılar, 1831-ci ildən əvvəl də Naxçıvanda adlarına hər hansı bir məhəllənin, daşınan və daşınmaz əmlakın olduğu bildirilərdi.

            Beləliklə Naxçıvan şəhərinə, mahallarına və kəndlərinə köçürülən ermənilərin 1831-ci ilə dair statistik qeydlərini Sizə təqdim edirəm:

 

Naxçıvan şəhəri:

Naxçıvan şəhərinə köçürülən ermənilərin statistik siyahısı.

Gülüstan  müqviləs imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər- 155 ailə (338 qadın, 377 kişi)

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 265 ailə ( 510 qadın, 600 kişi)

 

Naxçıvan əyalətinin Əlincə çay mahalına köçürülən ermənilər haqqında statistik məlumat.

Tərtib etdi: Quberniya katibi Zolotnitski. 1831-ci il.

 

Güznüd kəndi – 96 erməni ailəsi köçürülmüşdür.

Culfa kəndi – Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 41 ailə (49 kişi 100 qadın).

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 14 ailə (33 kişi, 43 qadın).

Cəmi: 55 ailə (152 kişi, 143 qadın).

 

Arazin kəndi -39 erməni ailəsi köçürülmüşdür

(91 kişi, 97 qadın)

 

Aprokumis kəndi - Gülüstan  müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər :

30 ailə (91 kişi, 77 qadın)

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər:

13 ailə (31 kişi, 26 qadın)

 

Nuraşin kəndi - Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər  5 ailə (13 kişi,15 qadın)

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər  -12 ailə (32 kişi, 28 qadın)

 

Paradaş kəndi - Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər- 8 ailə (25 kişi,22 qadın)

Türkmənçay  müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər – 7 ailə (15 kişi, 19 qadın)

 

Gəlcaradcuz kəndi -  4 ailə (13 kisi, 14 qadın)

 

Surut kəndi - Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 17 ailə (56 kişi,55 qadın)

Türkmənçay  müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər-

4 ailə (8 kişi, 11 qadın)

 

Qazançı kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər.

14 ailə (35 kişi, 35 qadın)

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər.

 23 ailə (59 kişi, 45 qadın)

 

Ləkətağ kəndi – Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər.

4 ailə (8 kişi, 10 qadın)

 

Naxçıvan əyalətinin Naxçıvan mahalı 1831 ci il.

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 81 ailə (228 kişi, 198 qadın)

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 14 ailə (40 kişi, 31 qadın)

 

Karmiz Van kəndi.

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər –  10 ailə (21 kişi, 21 qadın)

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər – 11 ailə (26 kişi , 25 qadın)

 

Təzə kənd :

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 57 ailə (155 kişi,143 qadın)

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər. - 86 ailə (218 kişi,197 qadın)      

 

Yam xana :

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 49 ailə (141 kişi,142 qadın)

 

Qaraxanbəyli kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər -101 ailə (222 kişi, 218 qadın)

 

Yuxarı Hacılar kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər – 20 ailə (60 kişi, 42 qadın)

 

Sakyarabad kəndi :

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 31 ailə (68 kişi, 64 qadın)

 

Aşağa Hacılar kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər -13 ailə (54 kişi, 41 qadın)

 

Yarımca kəndi :

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 13 ailə (53 kişi, 44 qadın).

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər  - 74 ailə (196 kişi, 163 qadın).

 

Qulubəy Dizah:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər  - 32 ailə (70 kişi, 66 qadın)

Kərim bəy dizah:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər  - 10 ailə (30 kişi, 22 qadın)

 

Gültəpə kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər  74 ailə (184 kişi, 146 qadın)

 

Kərimxan məzə kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 33 ailə (78 kişi, 78 qadın)

 

Əlcivan kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 25 ailə (71 kişi, 65 qadın)

 

Şıx Mahmud kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər

20 ailə (44 kişi, 43 qadın)

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər  67 ailə (174 kişi, 166 qadın)

 

Xəlilabad kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər -

8 ailə (16 kişi,17qadın)

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 19 ailə (27 kişi, 28 qadın)

 

Aşağı Uzun oba kəndi:

16 ailə (35 kişi, 30 qadın)

 

Yuxarı Uzun oba kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər -

1 ailə (1 kişi, 2 qadın)

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 20 ailə (51 kişi, 41 qadın)

 

Didəvar kəndi:

3 ailə (9 kişi, 6 qadın)

 

Nəzrəbad kəndi:

41 ailə (105 kişi, 93 qadın)

 

Xalxah kəndi:

47 ailə (112 kişi, 111 qadın)

 

Nurs kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər

13 ailə (40 kişi, 34 qadın)

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 25 ailə (66 kişi, 59 qadın)

 

Nursu Məzrə:

10 ailə (27kişi, 27qadın)

 

Nurs kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər

13 ailə (40 kişi, 34 qadın)

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər  25 ailə (66kişi, 59 qadın)

 

Qran Baba kəndi:

1 ailə (1 kişi ,1 qadın )

 

Gicəza kəndi:

13 ailə (39 kişi, 24 qadın )

 

Gomur kəndi:

12 ailə (27 kişi, 23 qadın)

 

Arınc kəndi:

18 ailə (51 kişi, 40 qadın)

 

Badamlı  kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər -

13 ailə (38 kişi, 31 qadın)

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 10 ailə (17 kişi,15 qadın)

 

Naxçıvan əyalətinin Mövzəxatun mahalına köçürülən ermənilər haqqında statistik məlumat.

Tərtib etdi: quberniya katibi Zolotnitski.

 

Cəhrə kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər

100 ailə (316 kişi, 275 qadın )

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər - 30 ailə (22kişi, 65 qadı)

 

Diginə kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər.

23 ailə (562 kişi, 53 qadı)

 

Guradiz kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər.

35 ailə (96 kişi, 71 qadı)

 

Sultanbəy kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər.

27 ailə (66 kişi, 60 qadı)

 

Naxçıvan əyalətinin Xok mahalına köçürülən ermənilər haqqında statistik məlumat.

Tərtib etdi: quberniya katibi Zolotnitski.

 

Aznabürt kəndi:

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər .

43 ailə (115 kişi, 109 qadı)

 

Ordubad şəhəri:

Ordubad əyalətinin Akulis mahalına köçürülən ermənilər haqqında statistik məlumat. Tərtib etdi Quberniya katibi Zolotiniski.

 

Yuxarı Akulis kəndi:

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər

104 ailə (337 kişi, 327 qadı)

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər.

 

18 ailə (61 kişi, 46 qadı)

 

 Varagirt kəndi:

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər.

36 ailə (121 kişi, 112 qadı)

 

Aşağı Akulist kəndi:

Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra köçürülən ermənilər.

11 ailə (34 kişi, 42 qadı)

 

Ordubad əyalətinin Dəsdə mahalına köçürülən ermənilər haqqında statistik məlumat. Tərtib etdi Quberniya katibi Zolotiniski

 

Beksel kəndi:

ailə (25 kişi, 25 qadın)

 

Danagira kəndi:

38 ailə (23 kişi, 84 qadın)

 

Terniz kəndi:

 4 ailə (12 kişi,13 qadın)

 

Keleki kəndi: 13 Ailə (51 kişi, 43 qadın)

 

Ordubad əyalətinin  Çinənəp mahalına köçürülən ermənilər haqqında statistik məlumat.tərtib etdi Quberniya katibi Zolotiniski

 

Çinənəp kəndi