Azərbaycanın təhsil tarixində əhəmiyyətli rol oynamış, təhsil tariximizdə rolu, xidməti olmuş və izi qalmış təhsil ocaqlarından biri də İrəvan Müəllimlər Seminariyasıdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “İrəvan Müəllimlər Seminariyasının 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” 29 dekabr 2021-ci il tarixdə imzaladığı Sərəncamda qeyd edilirdi:“İrəvan şəhəri tarixən azərbaycanlıların köklü yaşadığı böyük elm, maarif və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi şöhrət tapmışdır. Şəhərdə Azərbaycan xalqına məxsus son dərəcə zəngin ədəbi-mədəni mühit formalaşmışdır. İrəvan xanlığı çar Rusiyasının tərkibinə qatıldıqdan sonra burada dünyəvi təhsilə xüsusi diqqət yetirilməsində həmin mühitin özü əhəmiyyətli rol oynamışdır. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Cənubi Qafqazda maarifçilik hərəkatı geniş vüsət aldı. Regionda dünyəvi təhsil verən yeni tipli məktəbin – İrəvan Müəllimlər Seminariyasının açılması da məhz bu vaxtlara təsadüf edir.”
Azərbaycanın təhsil tarixində əhəmiyyətli rol oynamış təhsil müəssisələrindən sayılan İrəvan Müəllimlər Seminariyası “Kytaisi və İrəvan quberniyalarında müəlllimlər seminariyalarının təşkil edilməsi haqqında ” Rusiya İmperiyasının Dövlət Şürasının 20 oktyabr 1880-cı il tarixli qərarına uyğun olaraq yaradılmışdır. Rusiya İmperiyasının Dövlət Şürasının üç maddə və qətnamədən ibarət olan 20 oktyabr 1880-cı il tarixli qərarında qeyd edilirdi:”1) İmperiyada Müəllimlər Seminariyası və Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası haqqında Əsasnamələr əsasında Kytaisi və İrəvan quberniyalarının hər birində bir Müəllimlər Seminariyası açılsın...3) Ştatların layihələri üzrə Seminariyaların saxlanması üçün-Kutaisi Seminariyasına-27.800 rubl,İrəvan Seminariyasına 28.350 rubl, yekun olaraq isə Zaqafqaziya diyarının yerli büdcəsinə ildə əlli altı min yüz əlli rubl keçirilsin...”.
İrəvan Müəllimlər Seminariyasının təntənəli açılışı 1881-ci il noyabrın 8-də həyata keçirilmişdir. İrəvan müəllimlər seminariyasında digər elmi-fənnlərlə yanaşı Azərbaycan dili fənninin və şəriət dərslərinin tədris edilməsi üçün seminariyanın ştat cədvəlində müvafiq ştat vahidi nəzərdə tutulmuşdu.İrəvan müəllimlər seminariyasının nəzdində Azərbaycan şöbəsinin yaradılması haqqında tarixi mənbəələrdə hər hansı bir məlumat aşkar edilməmişdir.Tarixi mənbələrdə seminariyanın ştat cədvəlində müsəlman dini üzrə şəriət dərsləri və Azərbaycan dili fənninin tədris edilməsi üçün müvafiq ştat vahidinin ayrıldığı barədə məlumatlar vardır.
İnqilabdan əvvəlki Qafqazın ən qiymətli sorğu nəşrlərindən biri olan və Tiflisdə,Qafqaz Canişinin Baş İdarəsinin nəzdində dərc edilmiş və Qafqaza aid statistik,sorğu və adres məlumatları toplanmış “Кавказский Календарь”-da dərc olunmuş məlumatlara görə Axund Məmməd Bağır Qazızadə1883-cü ildən başlayaraq uzun illər ərzində İrəvan müəllimlər seminariyasında Azərbaycan dili fənnini və şəriət dərslərini tədris etmişdir.
Qeyd edirik ki,Qafqazın ayrı-ayrı yerlərində, o cümlədən Kubanda və Kutaisi quberniyasında açılmış seminariyalarda Azərbaycan dilinin və şəriət dərsləri tədris edilmədiyi halda, İrəvan müəllimlər seminariyasında Azərbaycan dili və şəriət dərsləri tədris edilirdi və bu heç də təsadüfü deyildir. Çünki, bu seminariya xalqımızın tarixən qədim torpaqlarından sayılan İrəvan mahalında yaradılmışdı.Həmin mahalda yaşayan əhalinin əksəriyyətini azərbaycan türkləri, müsəlmanlar təşkil edirdi.Seminariyada Azərbaycan dilinin və şəriətin tədris edilməsi dövrün tələbi idi.Təhsil almaq üçün seminariyaya gəlmiş azərbaycanlı müsəlman gənclər ilk pedaqoji təhsillərini seminariyada aldıqdan sonra həyat fəaliyyətlərini azərbaycanlıların yaşadığı kəndlərdə ibtidai məktəblərin yaradılması işinə və yaxud mövcud ibtidai kənd məktəblərində müəllimlik peşəsinə həsr edərək,xalq kütlələri arasında elm və maarifin yayılması və savadsızlığın aradan qaldırılması işində yaxından iştirak edirdilər.
İrəvan Seminariyasının çar hökuməti tərəfindən mürtəce məqsədlərlə açılmasına baxmayaraq,bu təhsil ocağı mövcud olduğu 37 il ərzində öz fəaliyyəti ilə Cənubi Qafqazda,o cümlədən Azərbaycanda xalq məktəbi və təhsilin, mədəni- maarif işinin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır.
1881-ci ildə İrəvan mahalında seminariyanın açılmasından savayı daha iki mühüm hadisə baş vermişdir.Belə ki,İrəvan mahalında İrəvan gimnaziyası və yeni tipli Uluxanlı məktəbi də yaradılmışdır.Qori müəllimlər seminariyasının məzunu F.Köçərli 1885-ci ilin iyununda İrəvan gimnaziyasına Azərbaycan dili və şəriyət müəllimi təyin edilmişdir. F.Köçərli, bu tədris ocağında 10 il müddətində pedaqoji fəaliyyətini davam etdirmişdir. Qori müəllimlər seminariyasının digər məzunu Cəlil Məmmədquluzadə 1887-ci ildə Qori seminariyasını bitirdikdən sonra İrəvan və Yelizavetpol xalq məktəbləri direktorluğunda yerləşən Uluxanlı məktəbinə müəllim təyin edilib və ilk dərsini həmin məktəbdə demişdir.
Azərbaycanda ibtidai kənd məktəblərinin yaradılması işində Qori müəllimlər seminariyasının məzunları ilə yanaşı İrəvan müəllimlər seminariyasını bitirmiş məzunlar da yaxından iştirak etmişdilər.İlk pedaqoji təhsilini həmin seminariyada almış bir sıra azərbaycanlı gənclər sonralar təhsillərini Rusiya və Avropanın müxtəlif ali təhsil ocaqlarında davam etdirərək təhsillərini başa vurduqdan sonra vətəninə-Azərbaycana qayıtmış və ölkəmizdə elm,mədəni-maarif işlərinin, habelə iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişaf etdirilməsində yaxından iştirak etmişdilər.Xalqımızın bir sıra tanınmış nümayəndələri, maarif fədailəri-Həmid bəy Şahtaxtinski,Haşım bəy Nərimanbəyov, Haşım bəy Vəzirov,Tağı bəy Səfiyev,Vahid Musabəyov,Fərrux Ağakişibəyov, İbadulla Muğanlinski, Ş.Mahmudbəyov, C.Məmmədov və başqaları vaxtilə ilk pedaqoji təhsillərini İrəvan müəllimlər seminariyasında almışdılar.
Milli təhsil tariximizdə Qori və İrəvan müəllimlər seminariyasının olduqca əhəmiyyətli rolu danınmazdır.1898-ci ildən 1902-ci ilədək İrəvan müəllimlər seminariyasının direktoru vəzifəsini tutmuş Mixail Alekseyeviç Miropiyev 1903-cü ildə Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasına yeni direktoru təyin edilərkən dekabr ayında Qori şəhərinə gələrək seminariyanın şəxsi heyəti və yetirmələri qarşısında çıxış etmişdir.M.A.Miropiyevçıxışında Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının fəaliyyəinə yüksək qiymət vermiş, Seminariyanın 1900-cu ildə Parisdə keçirilən müəllimlər seminariyasının ümumdünya sərgisində layiqincə iştirak etdiyini, seminariyaların Qafqaz yubiley sərgisində isə yüksək mükafata layiq görüldüyünü bildirərək seminariyaya onun kiçik baçısı-İrəvan Müəllimlər Seminariyasından təbriklər gətirdiyini qeyd etmişdir. M.A.Miropiyev İrəvan Müəllimlər Seminariyasını Oori Müəllimlər Seminariyasının kiçik bacısı adlandırmışdı.
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində ibtidai məktəblər üçün azərbaycanlı müəllimlər əsasən Qori və İrəvan seminariyalarında hazırlanırdı.Lakin bu təhsil ocaqları Azərbaycan dili müəllimi hazırlamırdılar.Həmindövrdə Azərbaycan dili müəllimlərinin hazırlanmasında sistemsizlik hökm sürürdü. 1905-1907-ci illərdə Azərbaycan dili müəllimlərinin hazırlanması o dövrdə fəaliyyət göstərən mədəni-maarif cəmiyyətlərinin açdıqları kurslarda; Bakı quberniyası və Dağıstan vilayətinin xalq məktəbləri müdriyyətinin kurslarında;Yelizavetpol mədrəsəsində, habelə Tağıyevin qız məktəbində,həmçinin 1915-ci ildə açılmış qadın pedaqoji kurslarında həyata keçirilirdi.
Azərbaycanda xalq maarifi, məktəb, ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənətin bir çox nümayəndələri ilk pedaqoji təhsillərini Qori və İrəvan müəllimlər seminariyasında almışdılar. Azərbaycanda pedaqogika elminin yayılması və inkişaf etdirilməsi, xalq maarifinin bütöv bir dövrü məhz Qori və İrəvan müəllimlər seminariyasının məzunlarının fəaliyyəti ilə bağlı olmuşdur. Azərbaycanda xalq maarifi və məktəbinin, pedaqoji fikir tarixinin tanınmış tədqiqatçısı akademik H.Əhmədov qeyd edir ki,:”M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin məzunları Rusiyada elm, mədəniyyət və incəsənətin inkişafında hansı xidmətləri göstərmişdilərsə,Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunları da Azərbaycan üçün həmin xidmətləri göstərmişlər.” Xalqımız tərəfindən Qori və İrəvan seminariyasının məzunlarının xalqımız qarşısında tarixi xidmətlərini unutmamışdır. Həmin təhsil ocaqlarının milli təhsil tariximizdəki yeri və rolu bu gün də öyrənilir, tədqiq edilir, gənc nəslin, tələbələrin elmi-pedaqoji biliyinin artırılmasında istifadə edilir.
Rafiq Səfərov
Milli Arxiv İdarəsinin baş məsləhətçisi
Bugün: | 860 |
Dünən: | 817 |
Bu həftə: | 860 |
Son həftə: | 6197 |
Bu Ay: | 6132 |
Son Ay: | 25580 |
Bu İl: | 218950 |
Ümumi: | 1239371 |
AZ1106, Bakı şəhəri, Ziya Bünyadov pr., 3
Tel: (+99412) 562 97 75 Faks: (+99412) 562 97 56 E-mail: info@milliarxiv.gov.az