Müsəlman Şərqində ilk demokratik dövlət quruluşunu yaratmış  Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-1920) 100 illik yubileyi  Respublikamızda  dövlət səviyyəsində  geniş qeyd  ediləcəkdir.  Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin  Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyətinin 100  illik yubileyi haqqında 16 may 2017-ci il tarixdə imzaladığı  sərəncamda  milli dövlətçilik səlnaməsini müstəsna dərəcədə zənginləşdirmiş  Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının 100 illik yubileyinə  həsr olunmuş  tədbirlər  planının  hazırlanaraq   həyata  keçirilməsi  və yubileyin  respublikada dövlət səviyyəsində geniş  qeyd   edilməsi bir tapşırıq olaraq  müvafiq dövlət qurumları qarçısında qoyulmuşdur.

1918-ci il mayın 28-də Müsəlman Şərqində ilk demokratik və yeganə par­la­men­tli respublika  olan  Azərbaycan  Xalq Cümhuriyyəti yaradıldı. Keçmiş Rusiya imperiyasının dağıntıları içərisindən yaradılmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Avropa tərəfindən tanınmış yeganə türk respublikası kimi tarixə daxil oldu. Cümhuriyyətin yaranması və onun fəaliyyəti xalqımızın dövlətçilik ənənələrinin bərpasına və milli mənlik şüurunun intişarına böyük təsir göstərmişdir. Həmin dövrdə ölkə həyatının bir çox sahələrində, o cümlədən müstəqil demokratik dövlət, milli mədəniyyət, milli  təhsil, ordu   quruculuğu, həmçinin ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı və xarici  iqtisadi-ticarət əlaqələrinin yaradılması istiqamətlərində ilk mühüm müstəqil addımlar atılmışdır. Xalqımızın çoxəsrlik tarixinin hər bir səhifəsinə, o cümlədən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixinə böyük hörmət və ehtiramla yanaşaraq həmin  dövrdə ölkəmizdə milli iqtisadiyyatın və xarici iqtisadi-ticarət əlaqələrinin  yaradılması istiqamətində atılmış ilk müstəqil addımlar haqqında arxiv sənəd və materialları və digər tarixi mənbələr əsasında hazırladığım bu məqaləni hörmətli oxucularımızın diqqətinə  çatdırıram.

XIX-XX əsrin əvvəllərində  Azərbaycan  Rusiya İmperiyasının tərkib hissəsi olduğundan  onun  iqtisadi həyatı bilavasitə Rusiya  ilə sıx bağlı idi. Digər qonşu ölkələrdə  sənaye  inkişaf  etmədiyindən  Azərbaycan  ehtiyac duyduğu sənaye və  fabrik məmulatlarını  əsasən  Rusiyadan əldə edirdi. Lakin həmin dövrdə çarizmin  Rusiya imperiyası ərazisində yürütdüyü  mürtəce hakim  millətçilik  siyasətinin  təsiri altında böyüməkdə olan  rus sənaye kapitalı  bütün Cənubi Qafqaza, o cümlədən  Azərbaycana öz  sənayesini yaymağa və inkişaf etdirməyə ixtiyarı olmayan, Rusiyaya  özünün müxtəlif növ xammalını  göndərərək oradan  fabrik məmulatlarını idxal etməyə  möhtac qalan bir müstəmləkə kimi  baxırdı. 1918-ci il mayın 28- də Azərbaycan  Milli Şurasının qəbul  etdiyi  İstiqlal Bəyannaməsi  xalqımızın müstəqillik  əzmini  nümayiş  etdirdi. Türk  müsəlman aləmində  ilk demokratik  dövlət  quruluşunu  yaratmış  Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyəti xalqımızın çoxəsrlik dövlətçilik tarixində  əbədi  iz  qoydu. Cümhuriyyət hökuməti   dövrün  çətinliklərinə baxmayaraq  ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı  və xarici-iqtisadi ticarət əlaqələrinin yaradılması istiqamətində  mühüm addımlar  atdı.

Yeri gəlmişkən qeyd edirik ki, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycandan Rusiyaya əsasən neft və neft  məhsulları, həmçinin pambıq, balıq, düyü, şərab, meyvə, xam  ipək, gön-dəri, xalça və s. göndərilir, oradan  isə taxıl, kartof, çay, qənd, bitki  yağları, manufaktura  malları, dəmir, meşə  tikinti  materialları, sement, aptek,  kimyəvi  mallar  gətirilirdi. Rusiya ilə əmtəə mübadiləsi  başlıca olaraq Vladiqafqaz dəmir yolu vasitəsilə həyata keçirilirdi. Neft və neft məhsulları isə əsasən dənizlə  Həştərxana  daşınırdı. Məsələn,  1916-cı ildə Bakı rayonundan  aparılan  və ümumi həcmi 408,8 mln. pud olan neft  məhsullarının 366,4 mln. pudu Xəzər dənizi vasitəsilə daşınmışdır ki, bu  da Xəzər  dənizi  vasitəsilə daşınan bütün əmtəə mallarının 89,6%-ni təşkil etmişdir.  Azərbaycandan  Rusiyaya kənd təsərrüfatı məhsulları  da əsasən dənizlə və dəmir yolu vasitəsilə daşınırdı. Azərbaycanı Rusiya  və  digər xarici  ölkələrlə əlaqələndirən  əsas  yol- nəqliyyat  xətləri- Qara və Xəzər dənizləri, Vladiqafqaz  və  Zaqafqaziya  dəmiryolları, eləcə də Volqa  çayının  su-nəqliyyat  xətti  olmuşdur. Qışda Volqa çayında naviqasiya  dayandırıldıqdan  sonra isə  Volqa çayıının su- nəqliyyat  xəttini Vladiqafqaz  dəmir  yolu xətti əvəz edirdi. Azərbaycan  Rusiya və Qərbi Avropa ölkələri ilə əlaqəni  Qara dəniz vasitəsilə (əsasən Batum və Poti  vasitəsilə) yarada  bilirdi. Zaqafqaziya dəmiryolu xətti Qara və Xəzər dənizlərini əlaqələndirməklə yanaşı  Vladiqafqaz dəmir yolu ilə də qovuşaraq fasiləsiz dəmir yolu xətti yaradırdı. Zaqafqaziya dəmiryolu xətti özunun  yolayrıcıları /Culfa-Təbriz/  vasitəsilə  İranla, /Gümrü-Sarıqamış/ vasitəsilə isə Türkiyə ilə  əmtəə  mübadiləsini  mümkün  edirdi. Beləliklə,  Azərbaycan  Şərqlə, eləcə də Şərqin Qərblə  ticarət  əlaqələrində  böyük  tranzit yolu rolunu oynayırdı. 1917-ci il oktyabrın 25-də Rusiyada mərkəzi hakimiyyət bolşeviklər tərəfindən ələ keçirildikdən sonra bu ölkəni vətəndaş müharibəsinin dəhşətli alovu bürüdü. Bəşəriyyət tarixində misli görünməmiş həmin anarxiya keçmiş Rusiya imperiyasının bütün hissələrini  əhatə etməyə  başladı. Hadisələrin bu  cür inkişafı  nəticəsində Rusiya imperiyasının tərkibinə  daxil edilmiş milli regionlar öz xalqlarını  və ərazilərini hərc-mərclikdən qorumaqdan ötrü bir-birinin ardınca öz müstəqilliyini elan etdilər. Bütün  İmperiya ərazilərində cərəyan edən hadisələr mərkəzlə ucqar regionlar arasındakı əlaqələrin pozulmasına və nəticə etibarilə Rusiya  imperiyasının dağılmasına gətirib çıxartdı. 1917-ci ilin oktyabrında baş vermiş siyasi dəyişikliklərdən sonra isə Rusiya ilə yeni  əlaqələrin, o cümlədən iqtisadi-ticarət əlaqələrinin yaradılmasında bir çox  problemlər yarandı ki, onlardan da  ən  başlıcası Rusiyanın  heç bir  guşəsində  vahid  Rusiya  hökuməti sayıla biləcək   dövlət  qurumunun  yoxluğu  sayılırdı. Yaranmış son dərəcə  mürəkkəb  siyasi  vəziyyət  yeni  iqtisadi əlaqələrin  qurulmasını mümkünsüz edirdi. Lakin müstəqillik yolunda ilk  addımlarını atmaqda olan Cümhuriyyət  hökuməti  dövrün mürəkkəb problemləri ilə əhatə olunmasına baxmayaraq ölkədə iqtisadi vəziyyətin  yaxşılaşdırılması istiqamətində lazımi  tədbirlərin  həyata  keçiriləcəyinə söz verərək müvafiq addımlar atmağa çalışırdı.  Azərbaycan Respublikası Ərzaq  Nazirliyinin müvəkkili V.Smirnov 19 yanvar 1919-cu il tarixli “Azərbaycan” qəzetində  dərc olunmuş  müsahibəsində  qeyd  edirdi: ”Hazırki mürəkkəb vəziyyətdən yeganə çıxış yolu əmtəə mübadiləsi üçün normal şəraitin yaradılmasıdır. Ərzaq Nazirliyi digər  ölkə və vilayətlərdən ərzağın alınması və tədarükü üçün öz nümayəndə və müvəkkillərini Ukraynaya və Kubana göndərməyi qərara almışdır.Ərzaq Nazirliyinin müvəkkilləri yerli ərzaq təşkilatları, kooperasiyalar ilə, həmçinin ayrı-ayrı şəxslərlə əmtəə mübadiləsinin yaradılması haqqında danışıqların aparılması üçün Şimali Qafqaza, Qara dəniz quberniyalarına və Kuban vilayətinə  də ezam  edilmişdilər. Öz növbəsində  həmin vilayətlərin  nümayəndələri də özlərinə lazım olan məhsulları əldə etmək üçün Azərbaycana gəlirdilər. Həmin  ölkə və vilayətlərlə Azərbaycan arasında qənaətbəxş münasibətlərin  yaradılması mümkün olmuşdur. Müstəqilliyin ilk aylarından etibarən Azərbaycan Respublikasının ərzaq  təhlükəsizliyinin  qorunması, onun qonşu ölkə və vilayətlərlə həyata keçirdiyi əmtəə mübadiləsini  nizamlı surətdə təşkil etmək üçün Cümhuriyyət hökuməti tərəfindən bir sıra mühüm qərarlar qəbul edilmişdir. Belə ki, hökumətin 19 iyun 1918-ci il tarixli qərarı ilə Ərzaq Nazirliyinə tapşırılırdı ki, gündəlik tələbat mallarının və mal-qaranın ixracına qadağa qoyulması  haqqında təcili  olaraq qərar  dərc  etsin. Hökumətin  22  iyun  1918-ci  il  tarixli  qərarı  ilə   xarici  ölkələrə  şərab və digər ərzaq  məhsullarının, 27 iyun 1918-ci il tarixli qərarla isə xaricə pambıq, ipək, yun, metal, malqara, çörək və digər  məhsulların ixrac  edilməsi qadağan olundu. Hökumətin  1918-ci il   iyunun 22-də qəbul  etdiyi digər qərarla xaricə ərzaq  məhsullarının ixrac edilməsinin  qarşısını  almaq  məqsədilə  Poylu  stansiyasında sərhəd postu təsis edildi.

Xarici ölkə və vilayətlərlə əmtəə  mübadiləsini nizamlı  şəkildə  həyata keçirməkdən ötrü müvafiq qurumun yaradılmasına  böyük ehtiyac duyulurdu. Bu məqsədlə  hökumətin 23  iyun 1918-ci il tarixli qərarı ilə əmtəə mübadiləsi  bürosunun təşkil edilməsi Ticarət və sənaye  nazirinə tapşırıldı.

Beləliklə, digər ölkə və regionlarla əmtəə mübadiləsinin təşkili, əmtəə mübadiləsinin  norma və  qaydalarının  müəyyən edilməsi  üzrə müvafiq qərarların qəbul edilməsi  üzrə Azərbaycan Respublikasının Ticarət və Sənaye  Nazirliyi  nəzdində “ Xarici  dövlət  və qonşu vilayətlərlə əmtəə mübadiləsi komitəsi” təsis edildi. “Əmtəə mübadiləsi Komitəsi” haqqında əsasnamə Hökumətin 12  fevral 1919-cu il tarixli  qərarı  ilə  təsdiq  edildi. Həmin  Komitə İdarələrarası məşvərətçi, ayrı-ayrı hallarda isə  sərəncamverici  orqan kimi yaradılmışdır. Azərbaycana  lazım  olan  malların  xarici  ölkələrdən və  qonşu vilayətlərdən  idxal edilməsi,  neft və  neft məhsullarının  isə həmin ölkə və vilayətlərə ixracına dair məsələlərlə ” Əmtəə mübadiləsi komitəsi”  məşğul olurdu. Komitədə əmtəə  mallarının Azərbaycandan ixracı və   Azərbaycana idxalı ilə bağlı  ərizələrə baxılır və müvafiq qərarlar qəbul edilirdi. “Əmtəə  mübadiləsi  üzrə komitə”nin  tərkibinə bir sıra hökumət  və  ictimai  təşkilatların nümayəndələri, o cümlədən  Ticarət, sənaye və ərzaq nazirliyi, Maliyyə  nazirliyi, Əkinçilik  və  dövlət  əmlakı, Rabitə yolları, Dövlət  nəzarəti  nazirliklərinin, eləcə də  neft  sənayeçilərin  qurultay  şurasının  və  Bakı  şəhər  idarəsinin nümayəndələri də daxil  edilmişdir. Əmtəə  mallarının   dəmiryolu  vasitəsilə  daşınması  haqqında  məsələlər  müzakirə  edilərkən  bu Komitənin  iclasına   dəmiryolu  daşınmaları  bürosunun  sədri  də  dəvət  olunurdu. Arxiv  sənədləri  təsdiq edir ki, həmin dövrdə fəaliyyətdə olan bir çox təşkilatlar  “Əmtəə  mübadiləsi   Komitəsi”nin  yaradılmasını  böyük  rəğbətlə qarşılamışdır.  

Xarici ölkələrə əmtəə mallarının ixrac edilməsi üzrə qaydalar işlənib hazırlanaraq  Azərbaycan Respublikasının Ticarət və sənaye  nazirliyinin  16  mart  1919-cu il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmişdir. Həmin qaydalara uyğun olaraq xaricə ixrac  olunan  əmtəə malların  siyahısı  tərtib  edilmişdi. Siyahıda  ixrac olunan  əmtəə  malları üç  qrupa  ayrılırdı. Birinci qrupa - ixracına icazə verilməyən mallar və yaxud ixracına icazənin  verilməsi əmtəə mübadiləsi komitəsinin səlahiyyətinə aid olmayan mallar daxil  edilmişdir (məsələn, çörək, taxıl, dənli bitkilər, müxtəlif  növ yarmalar, iri və kiçik  buynuzlu mal-qara, at, donuz, ev quşları, ət və ət məhsulları, etil spirti, dava-dərman, kaustik soda, külçə və sikkə  halında  olan  qızıl  və gümüş, sortluq  dəmir  və  dəmir məmulatları, soyuq silah, yivli  odlu silah, güllə, müxtəlif barıt və  mərmilər).  İkinci  qrupa - ixracına Komitə  tərəfindən icazə verilən əmtəə malları daxil idi (məsələn, düyü, düyü kraxmalı, makaron, vermişel, müxtəlif  toxumlar, bostan toxumları, müxtəlif tərəvəz məhsulları, kartof, noxud, paxla, tərəvəz  konservləri, qoz, badam, püstə, şabalıd, quru  meyvələr  və  meyvə  konservləri; neft  və  neft  məhsulları; dəri  və  xəzlər (aşılanmış  və  aşılanmamış); bitki  və  lifli  materiallar, o cümlədən  pambıq, kənaf; yun  və  yun  məhsulları; barama  toxumu, xam  ipək, brezent  və  kisələr, odlu  ov  silahları). Yerdə qalan digər mallar üçüncü qrupa aid edilmişdir ki, onların da  sərbəst surətdə  xarici ölkə  və  vilayətlərə ixrac  edilməsinə  icazə  verilirdi.

Əmtəə məhsulları daxil olduğu qrupundan asılı olmayaraq  gömrük qaydalarına ciddi riayət olunmaqla ixrac  edilirdi. Əmtəə mallarının  xaricə ixrac edilməsinə   icazənin verilmə şərtləri Komitə tərəfindən qabaqcadan müəyyən edilirdi. Əmtəə mallarının xaricə ixrac edilməsinə dair icazələr Komitə tərəfindən əmtəə mübadiləsi prinsipi əsasında verilirdi. Əmtəə mallarının xaricə ixracı ilə bağlı müraciət edənlərin Komitəyə təqdim etdiyi ərizədə ixrac olunan əmtəə mallarının siyahısı ilə yanaşı respublikaya idxal etməsini  öz öhdəsinə götürdüyü malların siyahısını da əlavə etməli idi. Əmtəə mübadiləsi üzrə müqaviləyə ərizəçilər tərəfindən zəmanətin  verilməsi vacib sayılırdı. “Əmtəə mübadiləsi Komitəsi” tərəfindən verilmiş  icazələrdə onun qüvvədə olma müddəti, eləcə də həmin icazənin  başqa  şəxsə  ötürülməsinin  yol verilməz  olduğu  barədə  şərtlər  mütləq  qeyd olunurdu. Müqavilə şərtlərini pozmuş fiziki və hüquqi şəxslərə və verilmiş  icazələr qüvvədən düşmüş hesab edilir və onlara bir daha əmtəə mallarının  xaricə ixrac edilməsinə icazə almaq hüququ verilmirdi. Əmtəə malların xaricə ixrac edilməsinə dair icazə verilərkən, ixrac olunan əmtəə mallarının əvəzinə hal-hazırda  Respublikada daha çox ehtiyac duyulan malların idxalı öz öhdəsinə  götürmüş ərizəçilərə daha çox üstünlük  verilirdi. Belə  müraciətlərdən  bəzilərini, qeyd  edirik. məsələn, nuxalı xüsusi  sahibkar  Bəxtiyar və Yunus Hacıyevlərin Ərzaq Nazirinə ünvanladığı ərizədə qeyd  edilirdi: ” Məlumdur  ki, müharibədən  əvvəl  Qafqazda  fabriklər  olmadığından  bizim  şəhərin  bütün  ipəyi  satılmaq  üçün  Moskvaya və yaxud  digər xarici yerlərə  göndərilirdi. Əldə edilən vəsait ilə zavod sahiblərinin  və  baramaaçan  zavodlarında  çalışan işçilərin ehtiyacları ödənilirdi. Lakin müharibə başlanan vaxtdan bu günədək xariclə əlaqələrimiz kəsilmiş və bizim şəhərdən bir girvənkə də olsun ipək kənara çıxarılmamışdır. Tezliklə baramanın satınalma dövrü yaxınlaşır. Lakin zavod sahibləri  əllərində olan ipəyi sata bilməsələr  çətin ki, özlərinin  illik  barama  tədarüklərini  görə  və  zavodlarını  işə  sala  bilsinlər. Hazırkı şəraitdə 20 min pud ipəyi Azərbaycanda satıb, pula çevirmək mümkün deyildir. Yuxarıda qeyd olunanları sizin diqqətinizə çatdıraraq xahiş edirik ki, bizim tədarük etdiyimiz ipəyin  üçdə  birini  təşkil  edən  350 pud  ipəyin xaricə ixrac edilməsinə  icazə  verəsiniz. Əgər ipəyin  ixracına bizə icazə  verilərsə, bu  mövsümdə barama  ehtiyatımızı əldə edə bilərik.”  “Əmtəə  mübadiləsi  Komitəsi”nə  daxil  olmuş  həmin ərizəyə Komitənin 10 aprel 1919-cu il tarixli iclasında baxılmış və qərara  alınmışdır  ki, Azərbaycanda  ipək  sənayesinin  maraqlarının  qorunması naminə  toplanmış ipəyin  ixrac edilməsinə icazə verilsin. “Əmtəə  mübadiləsi Komitə”sinə  müxtəlif kommersiya təşkilatlarından, ticarət və  səhmdar  cəmiyyətlərindən, səxsi müəssisə sahiblərindən müraciətlər daxil olurdu. Müraciət  edənlərin  sırasında  yerli müəssisələrlə  yanaşı Rusiyaya məxsus şirkətlər  də var  idi. Həmin şirkətlərdən bəzilərini birgə müəssisələr də adlandırmaq mümkündür ki, onlardan da bir neçəsini qeyd edirik: məsələn, idarə  heyəti  Petroqradda  olan  “Həştərxandakı  Vayner  pivə  zavodları  birliyi”, “ Volqa- Bakı ticarət  səhmdar  cəmiyyəti”, “Cənubi  Rusiyanın  müəssisə  sahibləri  birliyi”, ”Qafqaz  ticarət-sənaye  komisyon   şirkəti”  və  başqaları.  Əlavə olaraq qeyd edirik ki, Rusiya  sahibkarlarına  məxsus xüsusi  mülkiyyətdə olan bir sıra ticarət-sənaye və səhmdar cəmiyyətləri öz vətənlərində təqib olunduğuna görə fəaliyyətlərini Azərbaycanda davam etdirmək üçün  Azərbaycan  Hökumətinə müraciət   edərək onlara icazə  verilməsini  xahiş  edirdilər. Azərbaycanda fəaliyyətini  davam  etdirmək  üçün  Azərbaycan hökumətindən icazə əldə etmiş həmin   şırkət və müəssisələrin  sahibləri bütün vətəndaşlıq hüquqlarından istifadə etməklə yanaşı Azərbaycan  Respublikasında  Milli  hökumətin  himayəsi  altında  öz fəaliyyətlərini  davam  etdirmək  hüququ  əldə  edirdilər. “Əmtəə   mübadiləsi Komitə”si  1919-cu  ilin  iyun  ayınadək  fəaliyyətdə  olmuşdur.  Hökumətin  15  iyun  1919-cu  il  tarixli  qərarı  ilə əmtəə  mübadiləsi  komitəsi  ləğv  edilərək,  onun  funksiyası  ticarət, sənaye  və  ərzaq  nazirliyinin  şurasına  həvalə  edilmişdir.

1919-cu  ilin  əvvəllərində  Şimali  Qafqaz  hərbi  əməliyyatlar  meydanına  çevrildi.  Şimali Qafqazda gedən hərbi əməliyyatlar  nəticəsində gen. Denikinin qoşunları tərəfindən Vladiqafqaz  dəmir yolu  dağıdıldı  və   öz  fəaliyyətini  demək  olar  ki,  dayandırdı. Xəzər  dənizi  vasitəsilə  daşınan , ixrac  və idxal edilən yüklərin həcmi minimum həddə endi. Azərbaycan Respublikasının xarici aləmlə iqtisadi əlaqələrinin  yaradılmasında Zaqafqaziya istiqaməti -Zaqafqaziya  dəmiryolu  xətti  ölkəmiz üçün həyati  əhəmiyyət  kəsb  etməyə  başladı. 1919-cu  il  aprelin  6- da  Azərbaycan   Respublikası  Ərzaq  Nazirliyinin  tədarük  şöbəsi  tərəfindən    “Əmtəə  mübadiləsi  Komitəsi”nə  göndərilmiş  4190№li  məktubda  qeyd  edilirdi: ”Ölkənin  ümumi  siyasi  və  iqtisadi vəziyyəti tələb edir ki, Ərzaq  Nazirliyi  Azərbaycanın  hüdudlarından  kənarda  tədarük  fəaliyyətini  genişləndirsin. Hazırki vaxtda ticarət  əməliyyatlarının  aparılma  məntəqəsi  Batum şəhəridir. Buraya yaxın və uzaq ölkələrdən əmtəə malları  gətirilir. Öz növbəsində bizim əmtəə malları da bu məntəqədən dünya  bazarlarına daxil ola  bilər...Dənizlə  Batum  şəhərinə  daxil  olan əmtəə mallarına  böyük  tələbat  olduğundan  dərhal  realizə  olunur. Odur ki, bizə tələb olunan əmtəə mallarını  vaxtında əldə etməkdən ötrü yubanmadan Batumda  güclü  tədarük  müəssisəmizi  yaratmalıyıq. ”

Yaranmış mürəkkəb hərbi-siyasi və iqtisadi vəziyyət Azərbaycan hökuməti qarşısında yeni  vəzifələr  qoyurdu. Zamanın tələbinə cavab olaraq Cümhuriyyət hökuməti  əmtəə  mübadiləsini  Zaqafqaziya  dəmiryolu  istiqamətində  təşkil  etməli  oldu. Maliyyə-iqtisadi  komitənin təklifi ilə  hökumətin 27 sentyabr 1919-cu  il  tarixli  qərarı əsasında  Azərbaycan  Respublikasının  Batum şəhərindəki Baş konsulluğu nəzdində konsulun sədrliyi ilə ticarət  şöbəsi  yaradıldı.  Tərkibinə Rabitə yolları nazirliyi və Ticarət, sənaye və ərzaq nazirliyinin  nümayəndələri  daxil olan Ticarət şöbəsi Azərbaycan dəmiryolu agentliyi vasitəsilə ticarət  əlaqələrinin  yaradılması, müqavilələrin bağlanması və Respublikanın çətin iqtisadi  vəziyyətdən çıxarılması  istiqamətində Azərbaycanın iş adamlarına və tacirlərinə  yaxından köməklik göstərirdi. Xarici ölkə və vilayətlərlə əmtəə mübadiləsinin  həyata keçirilməsində yerli sahibkar və tacirlər, ticarət-sənaye müəssisələri xüsusilə fəal iştirak edirdilər. Cümhuriyyət hökumətinin 1919-cu il mayın 4-də Qərbi   Avropa  dövlətləri  ilə  ticarət  əlaqələrinin  yaradılması haqqında  və 1919-cu il iyunun 23-də   Kubanla   əmtəə mübadiləsi haqqında qəbul  etdiyi qərarlarla əmtəə mübadiləsində  iştirak etmək üçün təşəbbüs yerli şəxsi sənaye və ticarət cəmiyyətlərinə  verilirdi. Milli hökumət ölkə iqtisadiyyatının sağlamlaşdırılması  istiqamətində  mümkün  addımlar atmağa  çalışaraq müvafiq tədbirlər həyata keçirmişdir. Cümhuriyyət hökumətinin  1918-ci il oktyabrın 1-də qəbul etdiyi qərarla neft sənayesinin və ticarət donanmasının “milliləşdirilməsi” haqqında Bakı  xalq komissarları sovetinin qəbul etdiyi  bütün qərar və dekretlər qeyri-qanuni  hesab edilərək ləğv edilmiş, mədənlər, “milliləşdirilmiş” bütün mülkiyyət əvvəlki sahiblərinə qaytarılmış  və   müəssisələr üzərində dövlət nəzarəti təşkil edilmişdir. 1919-cu  il  fevralın  5-də  Hökumət  tərəfindən  Azərbaycan  dəmir  yolunun  boşaldılması  haqqında  qərar  qəbul  edildi. Həmin  qərarda  qeyd  edilirdi  ki,  aksiz  vergisi ödənilmədiyinə görə  Azərbaycan  dəmir  yollarında  saxlanılmış  neft  məhsullarının  sahibləri  bu  qərar dərc edildikdən sonra beş gün ərzində aksizi  ödəyərək  yolu  boşaltsınlar. Qərarın tələblərinə əməl olunmadığı halda saxlanılmış  həmin neft məhsulları müəyyən edilmiş qaydada satılsın. Əldə  edilmiş  mədaxildən  təyin  olunmuş  aksizlər, həmçinin  məhsulun  satışına  çəkilmiş  xərclər,  dəmir  yolunu  tutduğuna görə   vurduqları  ziyan  ödənilərək  xəzinənin  gəlir  hissəsinə  daxil  edilsin. Yerdə qalan məbləğ isə müəyyən edilmiş sənədlər təqdim edildikdən  sonra sahiblərinə qaytarılsın. Bu qərarın icrası maliyyə nazirliyi  ilə razılaşdırılmaqla yol-nəqliyyat  nazirinə  həvalə  edilirdi.

1919-cu il avqustun 18-də Azərbaycan Parlamenti  tərəfindən gömrüklə bağlı Sərhəd mühafizəsinin təsis edilməsi haqqında qanun qəbul edildi. Həmin  qanunda   qeyd edilirdi ki, Azərbaycan Respublikasının hüdudlarını gizli ticarət və  kontrabandadan  qorumaqdan ötrü Azərbaycanın sərhədləri  boyu  992  nəfərdən  ibarət  heyət  üzrə sərhəd  postları  yaradılsın.

Cümhuriyyət hökuməti tərəfindən ölkədəki maliyyə məsələrinə  də  diqqət  yetirilirdi. Hökumətin 3 mart 1919-cu il tarixli qərarı ilə  Bakı  bonunun  Zaqafqaziya  bonuna  sərbəst   dəyişdirilməsinin elan edilməsi  Maliyyə  nazirinə  tapşırıldı. Daha sonra  hökumətin  26  may   1919-cu  il  tarixli   qərarı  ilə  Azərbaycan  Dövlət  bankı  təsis  edildi.  Hökumətin  26   may  1919-cu  il  tarixli  digər  qərarı  ilə  maliyyə  nazirliyinə 250  manatlıq pul nişanının  buraxmasına  icazə  verildi.

 Ölkənin iqtisadi inkişafı ilə bağlı məsələlər Azərbaycan Parlamentində də  müzakirə edilərək müvafiq  qanunlar  qəbul  edilirdi.1919-cu  il  dekabrın  11-də  Azərbaycan Respublikası ərazisindən xarici  ölkələrə  xammalın  ixrac  edilməsinin  yeni  şərtləri  haqqında  Azərbaycan  Parlamenti   tərəfindən  qanun  qəbul  edildi. Həmin  qanunda  göstərilirdi  ki, Azərbaycan  Respublikasının  ərazisindən  xammalı, yəni  pambıq, ipək, barama, həmçinin  tam  emal  edilməmiş gön, dəri  və  başqa  xammalı  sərbəst  surətdə  ixrac  etmək  istəyən  şəxs  və  təşkilatlar   ixrac  etdikləri  bütün  xammalın  25  faizini   pulsuz  olaraq  xəzinəyə  təhvil  verməlidir. Bu şərti yerinə yetirmiş eksportçu təşkilatlar və şəxslər müəyyən  etdikləri  xammalı şərbəst  surətdə  xaricə  ixrac  edə  bilərlər.  

Neft və neft  məhsullarının satışı ilə əlaqədar xarici şirkətlərlə, xüsusən ingilis, italiya, amerika şirkətləri ilə iqtisadi sazişlər, ticarət kontraktlarının bağlanması  istiqamətində  müəyyən addımlar  atıldı.

 Azərbaycan Demokratik Respublikası aqrar siyasət sahəsində  bütün torpaqların  əvəzsiz olaraq kəndlilərə verəcəyini elan  etdi. Lakin  məlum  səbəblər  ucbatından  ölkənin  iqtisadi inkişafı üzrə  müəyyən edilmiş  digər  tədbirləri  həyata  keçirmək  mümkün  olmadı.  

1920-ci ilin əvvəllərində beynəlxalq aləmdə bir sıra ciddi hadisələr baş  verdi.1920-ci il yanvarın 12-də Paris Sülh Konfransında Azərbaycan və Gürcüstanın  müstəqilliyi  de-fakto  tanındı. 1920-ci il yanvarın  16-da Paris  Sülh  Konfransında  qəbul edilmiş digər qətnaməyə əsasən Rusiyaya  1918-ci  ildən  tətbiq edilən iqtisadi blokada aradan qaldırıldı. Baş vermiş hadisələr Azərbaycan Respublikasının bir çox xarici dövlətlərlə, o cümlədən Azərbaycan-Rusiya hökumətləri arasında qarşılıqlı əhəmiyyət kəsb edən iqtisadi-ticarət  əlaqələrinin  yaradılması üçün  yaxşı  zəmin yarada  bilərdi. Lakin  sonrakı  hadisələr  tamamilə başqa  istiqamətdə  inkişaf  etdi...

                                                                                                                                                                        Rafiq Səfərov

                                                                                                                                    Milli Arxiv İdarəsinin Baş məsləhətçisi  

                   İstifadə  edilmiş  ədəbiyyat  və  mənbələrin  siyahısı:

  1. Azərbaycan qəzeti, 17 may 2017-ci il.

  2. Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman Fraksiyası və Azərbaycan Milli Şurası İclaslarının Protokolları.Bakı.2006.səh.126-127.

  3. Очерк «Промышленность в Закавказье» с.тр.392

  4. Очерк «Промышленность в Закавказье» с.тр.191

  5. Азербайджан, 1919,7 января

  6. ARDA f.970 siy.1 iş 5 v.16

  7. Азербайджан. 1919  29 января.

  8. ARDA f.24 siy.1 iş 45.v.19

  9. ARDA f.24 siy.1 iş 434.v.22; ARDA f. 24 siy. 1 iş. 449 v. 13

10. Архив.ф.2898 оп.1 д.1 л.3

      Вестник Азербайджанского правительства. 1919. 19 июля.

      Азербайджанская  Демократическая  Республика (1918-1920). Законодательные  акты. Баку.1998.с.187.

11. Архив.ф.2898 оп. 1 д. 1 л. 3.

      Собрание узаконений. Ст.15  С.9

      Азербайджанская  Демократическая  Республика (1918-1920). Законодательные  акты. Баку.1998.с.190.

12. Архив. ф. 2898 оп. 1 д. 1 л. 3.

      Собрание узаконений. Ст.29  С.14

      Азербайджанская  Демократическая  Республика (1918-1920). Законодательные  акты. Баку.1998.с.202.

13. Архив.ф.2898.оп.1.д.1.л.3.

    Собрание узаконений.Ст.16.С.10  Азербайджанская  Демократическая  Республика (1918-1920). Законодательные             акты.  Баку. 1998. с.189.

14. Архив  ф.2898 оп.1 д.1 л.4

      Азербайджанская  Демократическая  Республика (1918-1920). Законодательные  акты. Баку.1998.с.192.

15. Архив ф. 84.оп. 1 д.1 л. 23 т. 1 л. 69

      Азербайджан. 1919. 19 февраля.№37

      Азербайджанская  Демократическая  Республика (1918-1920). Законодательные акты.Баку.1998.с. 274.

16. ARDA  f. 24 siy. 3 iş 4  v.23-23(arxa üzü); ARDA f. 24 siy. 3 iş 4  v. 31(arxa üzü); ARDA f. 24 siy. 3 iş 6  v. 8-17..             

      ARDA ф.24 siy.1 iş 438 v. 71

18. ARDA  f. 24 siy.1 iş 449 v. 13;ARDA,ф.24, siy.1, iş.434.v.23-24; 43( arxa  üzü);

      ARDA  f. 24 siy.1 iş 434 v. 28;

19. ARDA ф.24 siy.1 iş 236 v. 27-28;

20. Азербайджан.1919.22 июня, №128. ARDA  f. 24 siy.1 iş 448 v. 28

21. ARDA ф. 24 siy.1 iş 449 v.6

22. ARDA   f. 24 siy.1 iş 448 v. 74; ARDA f.24 siy.1 iş 197 v.17

      Азербайджанская  Демократическая  Республика (1918-1920). Законодательные  акты. Баку.1998.с.363.

23. Азербайджан.1918.7 октября.№5.

      Собрание  узаконений. Ст.205. с.71.

      Азербайджанская  Демократическая  Республика (1918-1920). Законодательные  акты. Баку.1998.с.238.

24. Архив. ф. 84 оп. 1 д.23 т. 1 л. 50  

      Азербайджан. 1919.6 февраля. № 27.

      Азербайджанская  Демократическая  Республика (1918-1920). Законодательные  акты. Баку.1998.с.272.

25. Архив. ф. 895 оп. 3 д. 171 л. 70

      Азербайджан. 1919.21 августа. № 176

      Азербайджанская  Демократическая  Республика (1918-1920). Законодательные  акты. Баку.1998.с.100

26. Архив. ф. 84 оп. 1 д. 23 т.1 л.109

      Азербайджанская  Демократическая  Республика (1918-1920)

      Законодательные  акты. Баку.1998.с.285.

27. Архив. ф.84 оп.1 д. 23 т.1 л. 299.  Aзербайджан.1919.8 июня, №118

      Азербайджанская  Демократическая  Республика (1918-1920).Законодательные акты. Баку.1998.с.320

28. Архив.ф.84,.оп.1.д.23. т.1 л. 290

      Aзербайджан.1919. 8 июня, №118

      Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920).Законодательные акты. Баку.1998.с.320

29. Архив.ф. 895 оп. 3 д. 148 т. 1.л. 9

      Азербайджан.1919.18 декабря.№274

      Азербайджанская ДемократическаяРеспублика(1918-1920).Законодательные акты. Баку.1998.с.128-129

30. Штейн Б.Е. Русский вопрос в 1920-1921 М.,1958, с.190-191

31. Azərbaycan  Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920) Parlament II cild. səh.978-979. Bakı.1998