Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasında və onun beynəlxalq  aləmdə tanıdılmasında müstəsna xidmətləri olmuş ictimai-siyasi və dövlət xadimi Fətəli Xan Xoyskinin həyat və fəaliyyəti haqqında bəzi qeydlər.”

 Məqalə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyinə

və F.X.Xoyskinin anadan olmasının 142 illiyinə həsr edilir.

 “Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyətinin 100  illik yubileyi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2017-ci il mayın 16-da imzaladığı sərəncamda milli dövlətçilik səlnaməsini müstəsna dərəcədə zənginləşdirmiş  Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının 100 illik yubileyinə  həsr olunmuş  tədbirlər  planının  hazırlanaraq   həyata  keçirilməsi  və yubileyin  respublikamızda dövlət səviyyəsində geniş qeyd edilməsi bir tapşırıq olaraq müvafiq dövlət qurumları qarşısında qoyulmuşdur.  2018-ci ildə Respublikamızda  Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının 100 illik yubileyinin dövlət səviyyəsində geniş qeyd ediləcəyi  gözlənilir.

Şərqdə ilk demokratik və Parlamentli dövlət quruluşu kimi tarixdə iz qoymuş  Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyətinin  yaradılmasında və onun bir dövlət olaraq təşəkkül tapmasında, Cümhuriyyətin  dünya ölkələri tərəfindən tanınmasında  böyük  xidmətləri olmuş tarixi şəxsiyyətlərdən biri də tanınmış ictimai-siyasi və dövlət xadimi Fətəli Xan Xoyskidir. F. X. Xoyskinin  həyat və  fəaliyyətini əks etdirən  zəngin arxiv sənəd və materialları  Azərbaycan Respublikasının  Dövlət Arxivi və Dövlət Tarix Arxinin müxtəlif fondlarında, eləcə də Milli Arxiv İdarəsinin Elmi-məlumat  kitabxasında qayğı ilə qorunub saxlanılır. Arxiv sənəd və materiallarından, eləcə də həmin dövrün mətbuatından və digər mənbələrdən istifadə edərək “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasında və onun beynəlxalq  aləmdə tanıdılmasında müstəsna xidmətləri olmuş ictimai-siyasi və dövlət xadimi Fətəli Xan Xoyskinin həyat və fəaliyyəti haqqında bəzi qeydlər.” adlı  hazırladığım bu məqaləni hörmətli  oxucularımızın diqqətinə çatdırıram.

Məqalə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyinə və F.X. Xoyskinin anadan olmasının 142 illiyinə həsr edilir. 

Azərbaycan xalqının  milli azadlığı və istiqlalı uğrunda mübarizədə yaxından   iştirak etmiş tarixi şəxsiyyətlərdən biri də  Fətəli Xan Xoyskidir. Fətəli xan  25 noyabr 1875-ci ildə Nuxa(Şəki) şəhərində,  hərbiçi  ailəsində anadan olmuşdur. F.X. Xoyski əslən Cənubi Azərbaycanın Xoy şəhərindən çıxmış  Şəki xanı  Cəfərqulu xanın  nəslindən olan İsgəndər xan Xoyskinin oğludur. Xoyski soyadı Xoy şəhərinin adından götürülmüşdür.Fətəli xanın babası Kərbəli xan Xoyski  Cəfərqulu xan Xoyski ilə birlikdə Nuxaya  gəlmiş  Xoylulardan olmuşdur. Kərbəli  xan Xoyskinin oğlu  İsgəndər xan  Nuxada  ailə həyatı qurmuş  və onun  ayrı-ayrı vaxtlarda Cahangir xan, Hüseynqulu xan, Fətəli xan və Rüstəm xan adlı dörd oğlu olmuşdur. Fətəli və Rüstəm xan Xoyski qardaşları Moskva Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdilər Universiteti bitirdikdən sonra onların hər ikisi uzun müddət rus  ədliyyəsində müxtəlif vəzifələrdə  çalışmışdılar.  

 Fətəli xan Xoyski 1892-ci ildə “ Yelizavetpol kişi gimnaziyası”nı bitirdikdən sonra ali təhsil almaq üçün Moskva şəhərinə gedərək  Moskva universitetinin hüquq fakultəsinə daxil olmuşdur. F.X.Xoyski 1897-сi ildə  Moskva universitetinin hüquq  fakultəsini  fərqlənmə diplomu ilə ( I dərəcəli diplomla) bitirdikdən sonra Tiflis Məhkəmə Palatasının sərəncamına göndərilmişdir. Tiflis Məhkəmə Palatasının 1897-ci il 26

avqust tarixli 56 saylı əmrilə Fətəli Xan Yelizavetpol dairə Məhkəməsi yanında kiçik məhkəmə məmuru vəzifəsinə təyin olunmuş,1898-ci il fevralın 27-də isə  ali əmrlə ona kollej katibi rütbəsi verilmişdir. F.X.Xoyski Tiflis Məhkəmə Palatası sədrinin 1899-cu il 24 mart tarixli 15 saylı əmri ilə böyük məhkəmə məmuru təyin edilmişdir. O, Palatanın 1899 il 16 iyul tarixli əmri ilə Kutaisi dairə məhkəməsinə böyük məhkəmə məmuru vəzifəsinə keçirilmişdir. Arxiv sənəd və materialları təsdiq edir ki, F.X.Xoyskinin ictimai-siyasi və dövləti fəaliyyəti zəngin və çoxşaxəli olmuşdur.  F.X.Xoyski 1897-1907-ci illərdə Yelizavetpol,Kutaisi,  Yekaterinodar, Zuqzudi,Suxumi məhkəmələrində müxtəlif vəzifələrdə çalışmışdır. O,1907-ci ilin  yanvar-fevral aylarında  Rusiyanın  II  Dövlət Dumasına keçirilən seçkilərdə Bakı və Yelizavetpol quberniyalarından  seçilmiş 6  azərbaycanlı deputatdan biri olmuşdur. Fətəli xan  II Dövlət Dumasının işində fəal iştirak etmiş və Dumanın altı müxtəlif komissiyalarına üzv seçilmişdir. Rusiyanın II  Dövlət Dumasına  Azərbaycandan seçilmiş deputatlar  Dumanın müsəlman parlament fraksiyasının tərkibinə, F.X. Xoyski və X.Xasməmmədov isə müsəlman fraksiyasının bürosuna daxil  edilmişdilər. Fətəli Xan Dövlət Dumasının iclaslarında  dəfələrlə «Müsəlman fraksiyası» adından çıxış edərək çar Rusiyasının əsarəti altında yaşayan müsəlmanların və türklərin milli haqq və  hüquqlarını müdafiə etmiş, mütləqiyyətin  imperiya ərazisində yürütdüyü mürtəce hakim millətçilik, eləcə də milli və dini ayrı- seçkilik siyasətinə  qarşı çıxmışdır.Rusiyada milli və dini ayrı- seçkiliyə görə vətəndaşların siyasi və mülki hüquqlarını məhdudlaşdıran qanunların ləğvinə dair  Dövlət Dumasına təqdim edilmiş qanun layihəsini imzalayan   173 deputatlardan biri də F.X.Xoyski olmuşdur.  II Dövlət Duması 1907-ci il fevralın 20-dən  iyunun 3-dək müddətdə  cəmi 102 gün fəaliyyət göstərdikdən  sonra 1907-ci il iyunun 3-də çarın imzaladığı manifestlə  qovulmuşdur. Beləliklə  Risiyanın II Dövlət Duması da I Dövlət Duması kimi qarşısında duran məsələləri həll etməyə macal tapmadan çar hakimiyyəti tərəfindən vaxtından  əvvəl buraxılmışdı. F.X.Xoyskinin Dövlət Dumasında deputatlıq dövrü  uzun sürməsə də, onun ictimai-siyasi xadim kimi formalaşmasında və sonrakı dövrdə milli-istiqlal  hərəkatında fəal  iştirak etməsində əlavə bir təcrübə rolunu oynamışdır. II Dövlət Duması buraxıldıqdan  sonra F.X. Xoyski Yelizavetpola  qayıdaraq 1907-1912-ci illərdə Yelizavetpol dairə məhkəməsində, 1913 -1917-ci illərdə isə Bakı dairə məhkəməsində andlı iclasçı olmuş, vəkil  kimi fəaliyyət  göstərmişdir.Fətəli Xan Xoyski Bakıda şəhər dairə məhkəməsində fəaliyyət göstərərkən Bakının ictimai-mədəni həyatında, xeyriyyə cəmiyyətlərinin işində fəal iştirak etmişdir. 1917-ci ildə  Rusiyada baş vermiş Fevral inqilabı  qələbə ilə başa çatdıqdan  sonra 1917-ci il martın  2-də II Nikolay taxt-tacı tərk  etmək  haqqında  manifest   imzalamağa məcbur oldu. Bununla da Rusiyanı təqribən 305 ilə yaxın müddətdə idarə etmiş Romanovlar  sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. Martın 3-də Rusiyada  yaradılmış  Müvəqqəti  hökumətin   qərarı ilə Cənubi  Qafqazda mülki hakimiyyət regionun əsas millətlərini  təmsil  edən  deputatlardan təşkil edilmiş Xüsusi  Zaqafqaziya Komitəsinə (ОЗАКОМ)-a verildi. F.X. Xoyski Fevral inqilabından (1917) sonra Bakıda yaradılmış Müsəlman Milli şurasının müvəqqəti icraiyyə komitəsinin üzvü seçilmiş və 1917-ci ilin aprelində Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanları qurultayının təşkilatçılarından və fəal iştirakçılarından biri olmuşdur. F.X.Xoyski  Azərbaycanın ictimai və siyasi mübarizə hərəkatında yaxından iştirak edərək xalqımızın azadlığı və müstəqilliyi uğrunda aparılan mübarizənin önündə gedən liderlərdən birinə çevrilmişdir. 

1917-ci il oktyabrın 25-də Rusiyada mərkəzi hakimiyyət bolşeviklər tərəfindən ələ   keçirildi və onun ardınca 1918-ci ilin yanvarında Rusiya  Müəssislər Məclisi bolşeviklər  tərəfindən qovuldu.  Baş vermiş bu siyasi hadisələrdən sonra Rusiyadakı  müxtəlif   idarəçilik qurumları   Petroqraddakı mərkəzi bolşevik hakimiyyətini tanımayacaqlarını bildirdilər.

 Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar olaraq  IV Dövlət Dumasının Zaqafqaziyadan seçilmiş deputatlarının  təşəbbüsü ilə 1917-ci il noyabrın 15-də J.P.Qeqeçkorinin  başçılığı ilə  Zaqafqaziya  Komissarlığı adı altında hökumət  yaradıldı və həmin hökumət xeyli əvvəl Rusiyanın Müvəqqəti Hökuməti tərəfindən Zaqafqaziyanı idarə etmək üçün  yaradılmış Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsini (OZAKOM)-u  əvəz etdi.  Zaqafqaziya Komissarlığında F.X.Xoyski Maarif nazirliyinə rəhbərlik  etmişdir. Rusiya Müəssislər Məclisinə Zaqafqaziyadan seçilmiş deputatlar  tərəfindən  1918-ci il  fevralın 14-də Cənubi Qafqazda  hakimiyyət orqanı kimi Zaqafqaziya  Seymininin     yaradılması qərara alındı. 1918-ci il fevralın 23-də Tiflisdə  Zaqafqaziyanın  qanunvericilik  orqanı  olan  Zaqafqaziya  Seymi  çağırıldı. 1918-ci il aprelin 9-da Seymin  qərarı ilə Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublika elan  olundu.  A.Çxenkelinin  başçılığı  ilə  yaradılmış  hökumətin nəzdində  F.X.Xoyski Ədliyyə  naziri vəzifəsinə təyin edildi. 1918-ci il mayın 11-16-da Batum konfransında  Almaniya  nümayəndələrinin  təzyiqi altında Gürcüstan  ZDFR-dən çıxmağı qərara aldı. Gürcü heyəti Zaqafqaziyanın  vahid dövlətdə birləşdirilməsinin qeyri-mümkün olduğunu qeyd edərək  federasiyanı tərk edəcəyini bildirdi. Tarixi mənbələr təsdiq edir ki, Zaqafqaziya Federasiyasının cəmi bir ay mövcud olmasının əsas səbəblərindən biri də erməni tərəfinin  həm  Azərbaycana, həm də Gürcüstana qarşı ərazi iddialarının irəli sürməsi olmuşdur. Zaqafqaziya Seyminin 1918-ci il mayın 26-da keçirilmiş son iclasında Gürcüstan öz müstəqilliyini elan edərək  ZDFR-i tərk etdi.Gürcüstanın ZFDR-ni  tərk etməsi Cənubi Qafqazda  üç  müstəqil  dövlətin - Azərbaycan, Gürcüstan  və  Ermənistan  respublikalarının  yaranması  ilə nəticələndi. Zaqafqaziya  Sey­mi­nin  buraxılması  ilə  əlaqədar  olaraq  Seymin  Azərbaycan fraksiyası mövcud siyası  və­ziy­yə­ti  müzakirə etmək üçün mayın 27-də fövqəladə  iclas çağırdı. Həmin  iclas  Azərbaycanın  idarə  olunmasını  yek­dil­lik­lə öz  üzərinə götürməyi  qərara  aldı   və  özünü  Azər­bay­can   Müvəqqəti  Milli Şurası elan etdi. M.Ə.Rəsulzadə  Milli  Şuranın  sədri, H.Ağa­yev  və  M.Seyidov  sədrin  müavinləri seçildilər. F.X.Xoyski  doqquz  nəfərdən  ibarət  yaradılmış  icraiyyə  orqanının  sədri seçildi.

  1918-ci il mayın  28-də Tiflis şəhərində  tərkibi umu­mi­likdə 26 nəfərdən ibarət olan Azərbaycan Milli Şurası  Azərbaycanın müstəqil döv­lət elan edilməsi haqqında qərar qəbul etdi. İstiqlal Bəyannaməsini imzalayan Milli Şuranın  26 deputatlarından biri də F.X.Xoyski olmuşdur. Milli Şuranın 28 may 1918-ci il  tarixi iclasında Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyətinin  ilk  hökumətinin  təşkili  F.X.Xoyskiyə tapşirildı. F.X.Xoyskinin təqdim etdiyi I müvəqqəti hökumətin tərkibi Milli Şuranın həmin iclasında  təsdiq edildi. Cümhuriyyətin ilk müvəqqəti hökumətinin tərkibində F.X.Xoyski Nazirlər Sovetinin sədri və Daxili işlər naziri vəzifəsinə təsdiq olundu. Azərbaycanın İstiqlaliyyətinin elan edilməsi  haqqında  F.X. Xoyskinin 1918-ci il mayın 30-da imzaladığı məlumat radioqramla dünyanın  böyük  dövlətlərinin xarici işlər nazirliklərinə göndərildi. Azərbaycan Milli Şurası və I müvəqqəti Hökumət Tiflisdə 18 gün fəaliyyət gös­tər­dikdən sonra 1918-ci il iyunun 16-da Tiflisdən Gəncəyə köçdü. 1918-ci il iyunun 17-də M.Ə.Rəsulzadənin sədrliyi ilə Milli Şu­ranın Gəncə səhərində  keçirilmiş  ilk iclasında gərgin mü­za­kirələrdən sonra  üç qətnamə qəbul edildi: 1) Müvəqqəti hökumətin hüquq və vəzifələri haqqında; 2) Milli Şuranın buraxılması haqqında;3) İkinci müvəqqəti hökumətin heyəti haqqında.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Sovetinin hüquq və vəzifələri haqqında qərarda qeyd olunurdu ki, Azərbaycan hökuməti Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini və mövcud  siyasi azadlıqları ləğv edə bilməz, aqrar və digər bu kimi mühüm inqilabi əhəmiyyətli qanunların dəyişdirilməsinə hökumətə səlahiyyət verilmir. Azərbaycan hökuməti altı aydan gec olmayaraq Müəssislər  Məclisi çağırmalıdır. Digər məsələlərdə hökumətə bütün hüquqlardan istifadə etmək səlahiyyiəti verilir. Mil­li Şuranın buraxılması haqqında qətnamədə isə qeyd edilirdi ki, Milli Şura Azər­bay­ca­nın daxili və xarici vəziyyətindəki gərginliyi nəzərə alaraq bütün hakimiyyəti F.X.Xoy­skinin  rəhbərliyi ilə təşkil  edilmiş hökumətə təhvil verir və ona tapşırır ki, hakimiyyəti yaxın vaxtlarda çağırılacaq Müəssislər Məclisindən başqa heç kimə  güzəştə  getməsin. Hökumətin sədri F.X.Xoyski Milli  Şuranın  17 iyun 1918-ci il tarixli iclasında çıxış edərək qeyd etmişdir:” Cənab deputatlar! Bizim hansı məsuliyyətli dəqiqədə  hökuməti öz üzərimizə götürdüyümüz  sizə məlumdur. Gürcüstan Zaqafqaziyadan ayrıldıqdan sonra bizim ölkəmiz hökumətsiz və hakimiyyətsiz qalmış, ona görə də biz özgə ərazidə də olsa, bura gələnədək müvəqqəti hökumətimizi yaratmağa məcbur olduq. Bu hökumətin bütün fəaliyyəti sizə məlumdur və  ətraflı izahata ehtiyac yoxdur. İndi biz öz ərazimizdəyik. Mən və mənim kabinet yoldaşlarım bizim istefamızı qəbul etməyinizi xahiş edirik. Ümid edirik ki, bizim xahişimizi qəbul edəcək  və nöqsanlarımızı bağışlayacaqsınız” Beləliklə,”İyun böhranı” Milli Şuranın buraxilması və bütün hakimiyyətin F.X.Xoy­skinin sədrlik etdiyi II müvəqqəti hökumətə təhvil verilməsi ilə nəticələndi. II müvəqqəti hökumətin təşkil edilməsi yenidən  F.X. Xoyskiyə tapşırıldı. F.X. Xoyskinin təqdim etdiyi  II kabinetin tərkibi Azərbaycan Milli Şurasının 17 iyun 1918-ci il tarixli qərarı iıə təsdiq olundu. II müvəqqəti hökumətin heyətində  F.X.Xoy­ski Nazirlər Şurasının sədri və Ədliyyə naziri vəzifəsinə təsdiq  edildi. Milli Şuranın 17 iyun 1918-ci il tarixli iclasında F.X. Xoyski qeyd etmişdir ki, onun sədrliyi ilə yaradılmış II müvəqqəti hökumətin başlıca vəzifəsi Azərbaycanın azadlığı və müstəqilliyi uğrunda mübarizə olacaqdır. F.X.Xoyskinin başçılıq etdiyi I və II müvəqqəti hökumət son dərəcə ağır bir tarixi şəraitdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq qarşısında duran vəzifələri layiqincə yerə yetirməyə çalışmış və buna nail olmuşdur. F. F.X. Xoyskinin sədrlik etdiyi Azərbaycan hökumətinin qarşısında duran ən vacib vizifələrdən biri ölkəmizin siyasi,iqtisadi və mədəni mərkəzi olan Bakı şəhərini 1918-ci ilin iyulunda suqut etmiş Bakı kommunasından sonra bu  şəhəri ələ keçirmiş eser-menşevik-daşnak nümayəndələrindən ibarət olan “Sentrokaspi” diktaturası”ndan  təmizləmək olmuşdur. Bununla yanaşı S.Şaumyan və G.Karqanovun rəhbərliyi ilə  ermənilərdən  ibarət  olan ”Bakı  Kommunası” adı  altında  yaradılmış “bolşevik”  hökuməti “əksinqilabçı ünsürlərlə  mübarizə” şüarı altında ölkəmizin müxtəlif  bölgələrinə erməni-daşnak silahlı cəza  dəstələrini göndərmiş və həmin silahlı dəstələr 1918-ci il martın 30, 31 və  aprelin  1-də  Bakıda, 1918-ci ilin mart-may aylarında Bakı quberniyasının  Şamaxı, Göyçay,Ərəş və Quba qəzalarının   kəndlərində, eləcədə  Azərbaycanın digər bölgələrində azərbaycanlılara qarşı insanlığa sığmayan kütləvi qanlı qırğınlar  törətmiş, minlərlə günahsız,dinc  əhalini  qətlə yetirmişdilər.

Belə bir şəraitdə F.X.Xoyskinin başçılıq etdiyi hökumətin qəbul etdiyi mühüm qərarlardan biri də 1918-ci il iyul ayının 15-də Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının yaradılması olmuşdur.Təədqiqat Komissiyasının yaradılmasında başlıca məqsəd erməni-bolşevik-daşnak qüvvələrinin 1918-ci ilin martında Bakıda, mart-may aylarında Şamaxıda, may-iyun aylarında Qubada, 1918-1919-cu illərdə Qərbi Azərbaycanda və Azərbaycanın digər müxtəlif bölgələrində həyata keçirdikləri soyqırımları ilə bağlı təhqiqat sənədlərinin toplanması və toplanmış sənədlərin dünyanın müxtəlif dillərinə çevirərək ingilis, fransız, rus, ərəb və türk dillərində nəşr olunması və beynəlxalq aləmi Azərbaycanın başına gətirilən misli görünməmiş faciələrlə tanış etməkdən ibarət olmuşdur. F.X.Xoyski Parlamentin 7 dekabr 1918-ci il tarixli ilk iclasında Hökumətin fəaliyyət göstərdiyi tarixi dövrün dolduqca çətin  olduğuna toxunaraq qeyd etmişdir:” Azərbaycan hökuməti o vaxt təşkil etdi ki, Gürcüstan Zaqafqaziyadan ayrılıb elani-istiqlal etmiş idi. O bir məqam idi ki, Türkiyə ilə Hənuz hərb halında idik. Sülh əhdnamələri hənuz bağlanmamışdır. Batumda sülh müzakirəsi gedirdi. O vaxt Qafqaziya cəbhəsinin təsviyyəsi və Türkiyə ilə mübahisəli məsələlərin həlli lazım idi. Xarici işlərimiz belə, daxili işlərimiz məlumdur. Bir vaxt idi ki, bir kənddən o biri kəndə getmək qorxulu idi, gecə yatanda sabaha çıxmaq ümidi yox idi...Dəmir yollarında rus qoşunları qayıdarkən nə hallar oldu. Başımıza nə fəlakətlər gəldi, dəmir yolları tamamilə yatmışdı. Poçta, teleqraf yox idi.Bir kağız yollamaq mümkün deyil idi. O vaxt idi ki, maliyyatdan hökumət əlində heç bir şey yox idi. Hökumətə lazım olan idarələrin hamısı başdan-başa dağılmış idi, xidmətçilər qaçmışdılar. İdarələrin adı var isə də,özü yox idi... Daxili işlər böylə ikən Azərbaycan isqiqlalı elan edilmiş isə də, heç bir hökumət tərəfindən təsdiq edilməmişdir. O zaman bütün Azərbaycan tərəfindən seçilmiş milli komitə bu hökuməti təyin edib idarə işlərini ona tapşırdı. Məni rəis seçərək idarəyə başladıq. Türkiyə ilə sülh əhdinaməsi tezliklə bağlandı. Bununla bərabər hökumət qanun və qayda barəsində aciz idi. Zira heç bir tədbir qüvvəmiz və silahımız yox idi. Aşkar hökumət təşkil etməyə məcbur idik,lakin bunu da edə bilməz idik. Ona binaən bir qüvvəyə lüzum görürdük, sülh müzakirəsi vaxtı türklərdən bir qədər əsgər almaq iltizam edildi. Sülhnamədə bir fəsl var ki, Azərbaycan hər vaxt lazım görsə müdafiə hüquqi üçün Türkiyə bir qədər əsgər versin. Hökumət bu çarəyə təvəssül etdi. Özünüz bilirsiniz Türkiyə öz borcunu yerinə yetirdi...Türkiyə həmdinimiz, həmvətənimiz idi. Ona görə ondan kömək istədik. Bu altı ay müddətindəki hökumət idarə eyləmişdir.Siz görürsünüz ki,çox şeylər tazə təşkil olubdur. Daxildə hərci-mərcdən başqa heç bir şey yox idi. Hətta polis də yox idi. Ona görə hamıdan artıq polis işlərinə diqqət etdik. İndi allaha şükür olsun ki, Azərbaycanın hər yerlərində lazəmi qədər olmasa da xalqın malını çanını müdafiə edəcək təşkilatımız var. Fəqət, vaxta baxıb tərəziyə qoyulmalıdır ki, bu işləri hansı hökumat və nə vaxt etmişdir? Tarixi, sabiqəsi, əskər və xəzinəsi olan hökumətmi? Yoxsa, iki gündə təşkil olunmuş pulsuz və əskərsiz hökumətmi? Əgər burasını nəzərə alsanız görərsiniz ki, nə qədər zəhmət lazım idi. Dəmiryolları işləmirdi, dağılmışdı, vaqon, filan yox idi. Məmləkətin dolanacağı buna bağlı idi...Doğrudur, indi də mümkün və lazım olan bir çox şey yoxdur. Lakin nə qədər olsa, allaha şükür, yaz, qış dəmir yolları düzəlib idarə olunur. Teleqraf yox idi, bir kağız göndərmək mümkün deyil idi. İndi qüvvəmiz çatan qədər işləyib təmamilə olmasa da, çox yerdə poçt, teleqraf açılmışdır. İstənilən yerlərə teleqram, məktub göndərmək olar. Vacib məsalələrdən birisi də maliyyat məsələsi idi ki, onsuz işləmək mümkün deyil idi. Hökumət bir zamanda təşkil olundu ki, Batum nümayəndələrinə pul göndərmək lazım olduğu halda, on min manat tapılmayıb Tiflisdən borc axtarılırdı...Hökumət üçün para buraxmağa da bir yer yox idi,o zaman heç paytaxtımız da əlimizdə deyil idi,ona görə pul kəsilməz idi.Biz məcbur olduq başqaları ilə şərik olaq.Gürcüstan və Ermənistan ilə şərik olaraq Zaqafqaziya bonları buraxdı.Bədə  Bakı alındıqdan sonra Bakı bonu buraxıldı...

 Zira hürriyyət, ədalət və əxvət bayrağı daşıyan firqələr  Bakını əlimizdən almış idi, bizi paytaxtsız buraxmış idi. Azərbaycanın köksü, paytaxtının sahibi olan müsəlman milləti qətliam edilmiş idilər... Hər nəzarətdən ayrı-ayrı bəhs edə bilməyəcəm. Ancaq bunu deməliyəm ki, o vaxt nə məktəb var idi, nə ədliyyə idarələri var idi. Hökumət buna da diqqət etməli idi. Çünki, ədliyyə idarəsi olmayınca məmləkəti polis qüvvəsi ilə idarə etmək olmaz. Bu ikisi birdir ki, əvval baş milliləşməli idi. Şimdi məktəblər milliləşdilər. İbtidai məktəblər və bəzi siniflər milliləşmişlər, bir çox yeni məktəblər açılmışdır. Bundan əlavə, hökumət əldən gələn qədər çalışaraq, yox olan ədliyyə idarələrini təmdid etdi. İndi allaha şükürlar, hər yerdə olamaz isə də, bir çox ədliyyə idarələrina türk dili bilən adamlar təyin edilmişlər. Qüvvəmiz qədər vəzifəmizi ifa etdik. Hələ çox şey edə bilməmişik, amma bunu cürətlə deyə bilərəm ki, hökumətin  nöqsanları ilə bərabar, yol göstərən  işıqlı ulduzu bu şüar olmuşdur: MİLLƏTİN HUQUQU, İSTİQLALl, HÜRRİYƏTİ!...Hökumət çalışmışdır ki,öz nüfuzunu millətin gözündə itirməsin” F.X.Xoyski 1918-ci il dekabın 7-də açılmış Azərbaycan Respublikası Parlamentinin ilk iclasında çıxış edərək hökumətin öz səlahiyyətlərini yerə qoyduğunu və bütün hakimiyyəti Parlamentə təhvil verdiyini bəyan etmişdir.Tale elə gətirir ki, Azərbaycanın yeni,sayca üçüncü hökumət kabinetinin  təşkili yenidən F.X. Xoyskiyə tapşırılmışdır.O, dekabrın 26-da yeni hökumətin tərkibini parlamentə təqdim etmişdir. Fətəli xan həmin hökumətdə Nazirlər Sovetinin sədri və xarici    işlər naziri vəzifələrinə təsdiq edilmişdir. Parlamentin  26 dekabr 1918-ci il tarixli iclasında çıxış edən F.X.Xoyski  qeyd etmişdir:”...mühüm, çətin və qorxulu vaxtda tazə kabinə təşkili mənə rucu olundu. Siz bilirsiniz ki, beş illik cahan müharibəsindən sonra sülh konfransı qarşısında bizim ən mühüm məsələmiz, istiqlalımız məsələsi olacaqdır. Bu istiqlaliyyəti təsdiq etdirməyi bu halətdə siz bu hökumətə tapşırırsınız. Bu ağır vəzifəni öhdəmizə alırıq. Hökumət hamı vəzifələrdən qabaq, bu istiqlaliyyəti göz bəbəyi kimi müdafiə və mühafizə etməyi özünə borc bilir. İstiqlalımız sülh konfrasında qəbul olunub və tanınacaqdır. Biz ümidvarıq ki, sülh konfrası da və Amerikanın rəisi bütün cahana elan etdiyi deklarasiya ilə demokratik İngiltərə və Fransa cümhuriyyəti öz istiqlalına cəhd ilə bir millətin hüququ tapdalanmayacaqdır. Bu cür hökumət nümayəndələrindən ibarət cahan məhkəməsi olan sülh konfrasında bizim sözümüz eşidiləcəkdir.” Parlamentin həmin iclasında hökumət başçısı ölkənin daxili işlərindəki vəziyyətə də toxunaraq qeyd etmişdir:” Daxili işlərimizdə çox nöqsanlar vardır. Heç bir hökumət olmaz ki, onun belə nöqsanları olmasın, hökumət özü yaxşı bilir ki, bu daxiliyyə işlərinin başında duran adamlardan asılıdır.O adamlar gərək yaxşı adamlar,millətpərəst adamlar olsun...Fəqət, millət nümayəndələri bilsin ki, bu cəmaət işidir, millət və vətən işidir.Bundan boyun qaçırmaq olmaz...Hökumət özünü borclu bilir ki, Rusiya inqilabından alınmış bütün hürriyyətləri: hürriyyəti vicdan,kəlam,məkan və sairə hürriyyətlər....Hökumət lazım bilir ki,bu hüriyyətləri müdafiə eləsin.Bu işlərdə hökumət yalnız iş görə bilməz. Millət özü hökumətə kömək etməlidir. Onu da bilirik ki,hökumət tərəfindən bu hüriyyətlər verilsin,bu ixtiyarı verməlidir.Bu hüriyyət imtiyazları verilməz isə dövlət işləri düz getməz.”

 Azərbaycan Respublikasının yeni hökumətinin təşkili ilə əlaqədar olaraq Bakıdakı müttəfiq qoşunlarının komandanı general- mayor Tomson dekabrın 28-də bəyanat verərəkbildirdi ki, müttəfiq qoşunlarının komandanlığı Azərbaycanın hüdudları daxilində yeganə hakimiyyət orqanı olan F.X.Xoyskinin sədrliyi  ilə təşkil edilmiş koalision hökumətə hərtərəfli yardım göstərəcəkdir.

1919-cu il fevral ayının sonunda Fətəli xanın başçılıq etdiyi hökumət kabineti istefa verdi. Azərbaycan Respublikası  Parlamentinin 25 fevral 1919-cu il tarixli 16-cı iclasında  iclasın katibi Ə.b.Pepinov Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskinin istefa haqqında məktubunu elan etdi. Həmin məktubda baş nazir həddindən artıq əsəbi yorğunluğunu əsas gətirərək onun olduqca məsuliyyətli vəzifədə qalmasının qeyri mümkün olduğunu və baş nazir səlahiyyətini öz üzərindən götürdüyünü bildirirdi.” Həmin iclasda  M.Ə.Rəsulzadə F.X.Xoyskinin məktubuna münasibət bildirərək qeyd etdi;” Böylə bir mühüm zamanda rəisi-vükəla əsəblərinin yorğun və xəstə olub dövlət işlərindən ötrü lazımi qədər işləməyə təhəmmül etmədiyindən dolayı istefa verir.Bu barədə yalnız təəssüf etməlidir ki, böylə mühüm zamanda məmləkətin siyasəti ümumiyyəsi pərişan bir halda ikən Rəisi-vükəla səhhətinin pozulmasından dolayı istefa verir ki, bizcə Məclisi-Məbusan bu motivi qəbul etməyə bilməz....Əlbəttə, yeni hökumət təşkilinə qədər indiki hökumət iş başında qalmalıdır.” 1919-cu ilin fevral ayının sonlarında  baş vermiş F.X.Xoyski kabinetinin istefası ilə  bağlı 28 fevral 1919-cu il tarixli 45№li  “Azərbaycan” qəzetində qeyd edilirdi ki, F.X.Xoyski kabinetinin istefasını Parlamentdə  və ya Nazirlər Şurasında baş vermiş hər hansı bir siyasi böhran yaratmamışdır. F.X. Xoyski kabinetinin , eləcə də Azərbaycan Respublikasının bütün siyasi partiyalarının ölkənin daxili və xarici siyasətində həyata keçirdiyi siyasi xətt və proqram dəyişilməz olaraq qalır. “ F.X.Xoyskinin həddindən artıq əsəbi yorğunluğunu diplomatik addım hesab etmək olmaz. Ölkəmizdə  demokratik prinsipləri və respublikamızın  suverenliyini mümkün qədər qoruyaraq  ölkəmizin ərazisindəki  xarici qüvvələr qarşısında  F.X. Xoyski kabineti  bir sıra ciddi siyasi məqamlara, eləcə də müxtəlif siyasi vəziyyətlərə şərəflə,  həmişə dövlətin ləyaqətinə məxsus şərəflə tab gətirdi.”

Parlamentin 17 mart 1919-cu il tarixli 24-cü iclasında  yeni hökumətin təşkilinin N.b.Yusifbəyova tapşırıldığı elan edildi. Aprelin 14-də N.b.Yusifbəylinin başçılığı ilə təşkil edilmiş IV hökumət kabinetinin  tərkibi elan edildi. Lakin F.X.Xoyski həmin hökumətdə artıq təmsil olumamışdır.Nəhayət,1919-il dekabrın 22-də N.b.Yusifbəyovun başçılığı ilə Azərbaycanın yeni, sayca beşinci hökumət kabineti təşkil edilir. F.X.Xoyski həmin hökumətin tərkibinə daxil olmuş və o, xarici işlər naziri vəzifəsinə təsdiq edilmişdir.

1920-ci il yanvarın 11-də Müttəfiq  dövlətlərin  Ali  Şurası Azərbaycan və Gürcüstanın müstəqilliyini de-fakto tanımışdır. Parlamentin bu tarixi hadisəyə həsr olunmuş 14 yanvar  1920-ci il tarixli iclasında Xarici işlər naziri F.X.Xoyski nitqlə çıxış edərək qeyd etmişdir :” Möhtərəm məbuslar! May ayının 28-də  1918-ci ildə Azərbaycan xalqı öz istiqlaliyyətini aləmə məlum  etmişdi. Məlum etməklə onu özgə millətlər tərəfindən təsdiq etdirməyin çox qayəti vardır. İstiqlalını elan etdikdən sonra bir millət gərək cəmi aləmə göstərsin və isbat etsin ki, dərhəqiqət kəndisinin istiqlaliyyətə layiqi vardır. Bu surətdə onun istiqlalı təsdiq edilə bilər. Habelə bu bir il on ay müddətində Azərbaycan milləti öz həyatını, dolanacağını Avropaya, cəmi mədəniyyət aləminə məlum edib özünü eylə göstərdi ki, Avropa onun həqqini verməyə və istiqlalını təsdiq etməyə vadar oldu...Bu xəbər bizdən ötrü böyük bayramdır. Bu yalnız bizim üçün deyil, islam milləti və ümumi türk aləmi üçün böyük bir bayramdır. Böylə bir günü dərk etmək üçün qeyri millətlər on illər ilə çalışmışlar. Biz isə onu az müddətdə, bir il yarım içərisində qazandıq. Böylə az müddətdə istiqlaliyyətini alan bir millətin onu möhkəm saxlayacağına əminəm

Bu günki bayram münasibətilə sizi hökumət tərəfindən təbrik edirəm. Özümü artıq dərəcədə xoşbəxt hesab edirəm ki, istiqlaliyyətimizi elan edən zaman da hökumət başında mən idim. Və indi də təsdiqini sizə mən elan edirəm.”

1920-ci il yanvarın əvvəllərindən başlayaraq  RSFSR  Xarici İşlər Xalq Komissarı G.Çiçerin Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Naziri F.X.Xoyskiyə nota göndərərək Denikinə qarşı  mübarizəyə Azərbaycanın da qoşulmasını ondan tələb edirdi. G.Çiçerinin bu tələbinə cavab olaraq F.X.Xoyski Azərbaycan hökumətinin Rusiyanın daxili işlərinə qarışmaq istəmədiyini bildirir və eyni zamanda qeyd edir ki, Azərbaycan hökuməti hər iki dövlətin suverenitetliyindən irəli gələn prinsiplər əsasında danışıqlar yolu ilə Rus və Azərbaycan xalqları arasında qarşılıqlı mehriban qonşuluq əlaqələrinin yaradılmasına hazırdır. Lakin F.X.Xoyskinin “ sovet hökuməti azərbaycan hökuməti ilə yuxarıda qeyd olunan şərtlər  əsasında danışıqları açmaq istəyirmi?” sorğusuna RSFSR  Xarici İşlər Xalq Komissarlığı tərəfindən dürüst  müsbət cavab verilmədi.

1920-ci ilin yanvar ayından aprelədək  G.Çiçerinlə aparılan nota mübadilələri bir daha təsdiq edir ki, İstiqlal mücahidi Fətəli Xan Xoyski son anadək Azərbaycanın müstəqilliyini müdafiə etmiş siyasi və dövlət xadimlərindən biri olmuşdur. 1920-ci il aprelin 27-də XI Qırmızı ordu beynəlxalq hüquq normalarını pozaraq, Azərbaycan sərhədlərini pozaraq Bakıya doğru hücuma keçdi.Sovet Rusiyasının XI  Qızmızı Ordusu tərəfindən Azərbaycanın işgal edilməsi nəticəsində iki ilə yaxın müstəqil dövlət kimi yaşamış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətisüqut etdi. Aprel işğalından sonra F.X.Xoyski Tiflisə mühacirət etməyə məcbur oldu və iyunun19-daTiflisdə"Daşnaksutyun"un muzdlu erməni terrorçusu tərəfındən qətlə yetirildi. F.X.Xoyski Tiflisdə M.F.Axundzadənin dəfn olunduğu Azərbaycan qəbiristanlığında torpağa tapşırılmışdır. Azərbaycan istiqlalının işğaldan sonrakı ilk şəhidlərindən olan Fətəli  xan Xoyskinin adı Azərbaycan dövlətçiliyi tarixinə və xalqımızın yaddaşına əbədi həkk olunmuşdur.Onun Vətən və Millət qarşısındakı böyük xidmətləri heç vaxt unudulmur,böyük hörmət və ehtiramla yad edilir.

Fotolar  Azərbaycan  Respublikası  Kino-Foto  Sənədlər  Arxivindəndir.

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        Rafiq Səfərov

  Milli Arxiv İdarəsinin 

Sənədlərin  nəşri  və  istifadəsi

şöbəsinin  baş  məsləhətçisi

    İstifadə edilmiş ədəbiyyat və mənbələrin siyahısı:

[1]. Hüseyn Aypara Azərbaycan ictimai mübarizəsi tarixi, Bakı, 1991

2. Фатали Хан Хоуский. Жизнь и деятельность. Документы и материалы.Баку.1998.

3. Д.Б.Сеидзаде «Азербайджанские Депутаты в Государственной Думе России» Баку 1991.

4. Иршад. 1907. 27 февр.

Д.Б.Сеидзаде «Азербайджанские Депутаты в Государственной Думе России» Баку 1991.

5. Yenə orada.s. 51.

6.Адрес Календарь. 1919,№1 .с.99-100 

7..Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. Bakı.2005.cild II. səh.24

8. Адрес Календарь. 1919,№1 .с.100

9. Zaqafqaziya  Seyminin  müsəlman  fraksiyası  və  Azərbaycan  Milli  Şurası  iclaslarının  protokollar.Bakı.2006.s.51.

10.Yenə orada.s.14-15; 91-93.

11. Həsənov C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində(1918-1920).Bakı 1993.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. Cild II. S.445.Bakı.2005.

12.C.Həsənov.”Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində(1918-1920). Bakı,1993,s.84-85.

13. Zaqafqaziya  Seyminin  müsəlman  fraksiyası  və  Azərbaycan  Milli  Şurası  iclaslarının  protokollar.Bakı.2006.s.126-127

14.Азербайджанская Демократическая Республика(1918-1920). Внешняя политика.Баку-1998.с.12

15.Собрание узаконений и распоряжений правительства Азербайджанской Республики.1919.№1.ст.2.с.6

16.Zaqafqaziya  Seyminin  müsəlman  fraksiyası  və  Azərbaycan  Milli  Şurası  iclaslarının  protokollar.Bakı.2006.s.128-129

17. Азербайджанская Демократическая Республика(1918-1920). Внешняя политика.Баку-1998.с.12

18.Yenə orada.s.34

19. Zaqafqaziya  Seyminin  müsəlman  fraksiyası  və  Azərbaycan  Milli  Şurası  iclaslarının  protokollar.Bakı.2006.s.151-152.

20. Собрание узаконений и распоряжений правительства Азербайджанской Республики.1919.№1.ст.2.с.7

21. Yenə orada.s.152.

22. Zaqafqaziya  Seyminin  müsəlman  fraksiyası  və  Azərbaycan  Milli  Şurası  iclaslarının  protokollar.Bakı.2006.s.141.

23. Zaqafqaziya  Seyminin  müsəlman  fraksiyası  və  Azərbaycan  Milli  Şurası  iclaslarının  protokollar.Bakı.2006.s.153

24.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti(1918-1920)Parlament.cild I. Bakı 1998.s.38-44.

25.Азербайджан.28 декабря 1918.№68

26.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti(1918-1920)Parlament.cild I. Bakı 1998.s.121-122.

27. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti(1918-1920)Parlament.cild I. Bakı 1998.s.123-124.

28.Азербайджанская Демократическая Республика(1918-1920) Парламент.Баку.1998.ст.202-203

29.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti(1918-1920) Parlament cild.I.Bakı.1998.c.299.

30.Азербайджан. 28(19) февраля 1919г.№ 45

31. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti(1918-1920)Parlament.cild I. Bakı 1998.s.369

32.ARDA.f.897.siy.1.iş.51.v.294.

33. Азербайджан. 23 декабря 1919г.№ 277

34.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti(1918-1920)Parlament.cild II Bakı 1998.s.702-703.