Azərbaycanda  qadın  təhsilinin əsasının  qoyulmasında  müəyyən xidmətləri  olmuş  tanınmış  qadın  pedaqoqlarından  biri də Məryəm  xanım  Sulkeviçdir.  Lakin  təəssüflər  olsun  ki, əvvəllər  dərc  olunmuş  kütləvi  nəşrlərdə və  ensiklopediyalarda  Məryəm  xanım  Sulkeviç  haqqında məlumatlar demək  olar  ki,  dərc  edilməmişdir. Onun  haqqında  mümkün  məlumatları  yalnız  tarixi  mənbə  olan  arxiv  sənədlərindən  əldə etmək  mümkün  olmuşdur.  Azərbaycan  Respublikasının  Dövlət Tarix  Arxivində  saxlanılan  Bakı  şəhər idarəsi fondunda (f.389) digər materiallarla  yanaşı,  Bakı  şəhər idarəsi nəzdindəki məktəb  şöbəsinin sənədləri  də  qorunub  saxlanılır. Bakı  şəhər idarəsi nəzdindəki məktəb  şöbəsinin materiallarında  Bakı  şəhər  I qadın  rus-tatar  ibtidai qadın məktəbinin  müəlliməsi  Məryəm  Mustafovna  Sulkeviçin  şəxsi işi  də  mövcuddur.  Bakı  şəhər I  rus-tatar  qadın ibtidai məktəbinin   qeydiyyatında  olmuş  və  həmin  məktəbin  müdiri,  tanınmış  pedaqoq  Hənifə  xanım  Məlikova tərəfindən təsdiq edilmiş  Məryəm  xanım Sulkeviçin  şəxsi  kartoçkasındakı  məlumatlara  əsaslanaraq   qeyd  edirəm  ki, o,  1861-ci il dekabrın  15-də   Vilensk  quberniyasında zadəgan  ailəsində  dünyaya  göz  açmış  və  müsəlman  dininə  mənsub  olmuşdur.  Məryəm xanım Sulkeviç  orta  təhsilini  Vilensk  qadın  Mariin  gimnaziyasında  almışdır. Məryəm  xanım   Vilensk  qadın  Mariin  gimnaziyasında   təhsilini  başa  vuraraq   ev müəlliməsi adına layiq görülmüş  və  bu  haqda  müvafiq diploma  malik  olmuşdur. 1882-ci ildə  Vilensk  Mariin  gimnaziyasını  bitirdikdən  sonra  elə  həmin  ildən etibarən  öz  doğma  quberniyasında  şəxsi  müəllim  kimi  fəaliyyət  göstərmişdir. Məryəm  xanım  1  yanvar  1890-cı  ildən  1 yanvar  1899-cu  ilədək  Vilensk  quberniyasında  fasiləsiz  olaraq  doqquz  il  ev  müəlliməsi  işləmişdir. O, fədakar  müəllimə  kimi ad  çıxarmış və müəllimlik  etdiyi  dövrlərdə  öz fəaliyyətini  vicdanla  yerinə  yetirmişdir. Təsadüfü  deyil  ki,  onun  savad-təhsil  verdiyi şagirdlərin  demək  olar ki, hamısı  orta  məktəblərə  qəbul  imtahanlarından  müvəffəqiyyətlə  keçmişdir. 

    Neft  maqnatı  və mesenat   H.Z.Tağıyevin  təşəbbüsü  ilə  1899-cu ildən  etibarən Bakıda  ilk  qadın  məktəbi  açılmağa  başlandı. Bundan  xəbərdar  olan  Məryəm   xanım  Sulkeviç   məktəbin  təsisçilərinə  məktubla  müraciət  edərək   orada  işləmək  istədiyini  və  türk  qadın  məktəbinə  öz  töhfəsini  vermək arzusunda  olduğunu  bildirdi. Bakıda  açılan  ilk  qadın  rus-tatar  məktəbinin  Qəyyumluq  Şurası  1901-ci  il  avqustun  1-də  Məryəm  xanıma  xəbər  göndərərək  bildirmişdi  ki, Şura  tərəfindən onun  məktəb  direktorunun  köməkçisi  və  hesab  müəlliməsi təyin  edilməsi  haqqında  qərar  qəbul  edilmişdir. Beləliklə,  H.Z.Tağıyevin  təşəbbüsü  ilə  Bakıda açılmış  həmin  müsəlman  qadın  məktəbi  1901-ci ildən  etibarən  fəaliyyət  göstərməyə   başlamışdır.  Məryəm  xanım  Sulkeviç  1901-ci  ildən  etibarən  görkəmli  xeyriyyəçi, maarif  himayədarı  H.Z. Tağıyevin  Bakıda  açdığı  rus-tatar  Aleksandriyski  qadın  məktəbində dərs demişdir. Həmin  məktəbdə  təhsil  müddəti  4 il  olmuşdur. Məryəm  xanım  Sulkeviç  1911-ci ildən etibarən   Bakıda şəhər məktəblərində  müəllimlik etməyə  başlamışdır. Məryəm  xanım 22 oktyabr  1911-ci ildən etibarən şəhər məktəblərində ştatda olan müəllim kimi təsdiq olunmuşdur. Şəxsi kartoçkasında qeyd  olunmuş  məlumata  əsasən, Məryəm  xanım  1911-ci il oktyabrın 22-dən etibarən  Bakı   şəhər  I  rus-tatar  ibtidai qadın məktəbində  müəllimə  kimi  çalışaraq,  rus  dilini  tədris  etmiş və III və IV bölmələrdə  33 şagirdə həftədə 22 saat olmaqla dərs  demişdir. O, ayda 900 rubl məvacib almışdır. Məryəm  xanım  məvacibindən 25 rublu hər ay,  ciddi  ürək  xəstəliyi  keçirən  qardaşına  yardım  göndərmişdir. Şəhər Duması  nəzdindəki  məktəb  komissiyası  sədrinin   xalq məktəbləri  direktoruna  ünvanladığı 28 noyabr  1911-ci il tarixli,   702 saylı məktubunda  bildirilirdi  ki, cari ildə Bakı  Müqəddəs  Nina  qız  məktəbini  bitirmiş  Sona  xanım  Axundova, 1882-ci ildə Vilensk Mariin qadın gimnaziyasının kurslarını  bitirmiş Məryəm  xanım Sulkeviç, cari ildə I-ci Tiflis qadın gimnaziyasını bitirmiş Xədicə xanım Terequlova, Bakı Aleksandriyski qadın məktəbində Azərbaycan dili və şəriət  müəlliməsi  olan Səkinə xanım Axundova şəhər rus-tatar qadın məktəbində  müəllim vəzifəsinə seçilmişlər. Məktəb komissiyasının 12 dekabr  1911-ci il tarixli qərarına uyğun olaraq  1-ci rus-tatar  qadın məktəbinə müəllimə vəzifəsinə Sona Axundova, Məryəm xanım Sulkeviç, Səkinə xanım Axundova təyin ediliblər, Xədicə xanım Terequlova  isə  10-cu rus-tatar qadın məktəbinə müəllim vəzifəsinə göndərilmişdir. 

    Xalq  məktəbləri  müfəttişi  S.M. Qəniyevin  Bakı  şəhər  Duması  nəzdindəki məktəb  komissiyası  sədrinə  göndərdiyi  7 dekabr  1911-ci il tarixli  cavab  məktubunda  yuxarıda  adları  çəkilən  müəllimlərin   şəhər rus-tatar  ibtidai qadın məktəbində  müəllimlik  etməsinə  etiraz etmədiyini bildirmişdir. Bakı  I  rus-tatar  qadın  məktəbinin  müdiri  Hənifə  x. Məlikova  yuxarıda  qeyd  olunan  müəllimələrin  pedaqoji  fəaliyyəti  haqqında  1912-ci  ilin  mayında  rəy  tərtib  etmişdir. Onun  tərtib  etdiyi  həmin  rəydə  qeyd  edilirdi  ki, I-ci və  2-ci  bölmələrin rus  dili  müəlliməsi  olan Məryəm  xanım  Sulkeviç  təcrübəli, çalışqan  və işinə  ciddi  yanaşan   müəllimədir.

    1912-ci ildən  başlayaraq  Məryəm  xanım  Sulkeviçin  sağlamlığında  müəyyən  problemlər  yaranmağa  başlamışdır.  Məryəm  xanımın   məktəb  komissiyasının  sədrinə   yazdığı  ərizəsində  qeyd  edilirdi: "Müalicəyə  ehtiyacım  olduğuna  görə,  mənim  iyul  ayına  olan  maaşımı və  avqust  ayına  olan  əmək  haqqımdan  avans  olaraq  otuz  rubl  təcili  olaraq  aşağıda  qeyd  olunan  ünvana  göndərməyinizi  xahiş  edirəm. Bununla,  siz  mənim  sağlamlığımın  möhkəmlənməsinə  və  payızda  yeni  qüvvə  ilə  öz  işimi  davam  etdirməyimə   kömək  etməklə,   məni  xilas etmiş  olardınız”. 

    Məryəm  xanım 1913-cü  ilin  tətilində  dostlarının  yanında  istirahət  etmək  üçün  Şuşaya  getmiş  və  orada  yenidən  xəstələnmişdir. Məryəm  xanım  Şuşada  öz  xəstəliyi  haqqında  həkim  tərəfindən  tərtib  edilmiş  şəhadətnaməni təqdim  edərək  məktəb komissiyasının  sədrindən  xahiş  edirdi ki, onun  məzuniyyəti  iki  həftəyə  qədər  uzadılsın. Məryəm  xanımın  xəstəliyi  haqqında  həkim  tərəfindən  1913-cü  il  sentyabrın 1-də  tərtib  edilmiş şəhadətnamədə  qeyd  edilirdi  ki, onda  olan  xroniki  bronxit  xəstəliyi  kəskinləşmiş  və avqustun  sonlarında  sol ağ ciyərində  çox da böyük olmayan fokus yaranmışdır  və  bu  inkişafa doğru  meyillidir.  Çox  güman  ki, bu,  sonralar  digər  fokusların  yaranmasına  gətirib  çıxara  bilər. Qeyd  olunanları  nəzərə  alaraq, həkim  rəyində  ona  yataq  rejimində  olması  və  Bakıya  getməsinə   qadağa  qoyulması  təklif  olunmuşdur.  

    Məryəm xanımın taleyi elə  gətirmişdi  ki, bu  fədakar  xanım  olduqca  ağır  bir  həyat  yaşamağa  düçar  olmuşdur. Lakin buna  baxmayaraq,  o, yalnız  özünün  deyil, ürək  xəstəliyindən möhkəm   əziyyət  çəkən doğma  qardaşının  da  qayğısına  qalmışdır.  Öz  sağlamlığının  gərgin  vəziyyətdə  olmasına  baxmayaraq, Məryəm  xanım  1913-cü il  noyabrın  29-da  məktəb  komissiyasının  sədrinə  ərizə  ilə  müraciət  edərək  təxirə salınması  yolverilməz  olan  ailə  vəziyyəti  – qardaşının  ürək  xəstəliyindən  ağır  əziyyət  çəkməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  Vilensk  quberniyasına    getməsi   üçün ona 1914-cü ilin  yanvarın  7-ə  qədər   məzuniyyət  verilməsini  xahiş  etmişdir.   Məktəb  şöbəsinin  müfəttişi  S.M.Qəniyev  1913-cü  il  sentyabrın  24-də   ərizəyə  cavab  olaraq  bildirmişdi  ki, əgər  məktəb  komissiyası  sədrinin  etirazı yoxdursa  və  onu  əvəz edəcək ehtiyatda  olan  müəllimin  ezamiyyə  edilməsi  haqqında  sərəncam  veriləcəksə,  etiraz  edilmir.   

    Tarixi  sənədlər  təsdiq  edir  ki, Məryəm  xanım  Sulkeviç  fədakarcasına  pedaqoji  fəaliyyət  göstərmişdir.  Bəzi  arxiv  sənədlərində, o cümlədən  onun  məktəb  komissiyasının  tədris  hissəsi  üzrə  Komissarına  yazdığı  6 noyabr  1917-ci  il  tarixli  ərizəsində  qeyd  edilirdi: "Kislovodskda   daha  çox  müddətli müalicə  tələb  edən  xəstəliyim  haqqında  5777 saylı  tibbi  şəhadətnaməni  təqdim  edərək   xahiş  edirəm ki,  mənə  1918-ci  ilin  sentyabrınadək  məzuniyyət  verəsiniz. Şəhərdə   göstərdiyim  altı  illik  qulluğun  üç  ilini  üç  şöbədə  tədris  işinə  həsr  etmişəm. Xidmət  etdiyim  illərdə  dərsin  ağırlığı  həftədə  iyirmi  bir (21) saatdan  az    olmamışdır. Bundan  əlavə  bir  çox  hallarda  boş  olan  saatlarda   məktəb  müdirini  və digər iş  yoldaşlarımı  əvəz  etmişəm. Elə  hallar  olub  ki, aylarla  məktəb  müdirini  əvəz  etmişəm  və  buna  görə heç  vaxt  şəhər idarəsindən   ayrıca  ödəniş  xahiş  etməmişəm. Bu  cür  ətalətli  əməyimlə  mənim  gücüm  zəifləyib və müvəqqəti  olaraq mənə  Kislovodskda  müalicə  tələb  olunur. İndi  xəstə  olaraq  xahiş  edirəm  ki, mənə  maddi  yardım  edəsiniz. Güman  edirəm  ki, xahişimi  yerinə  yetirməkdən  imtina  etməyəcəksiniz”.

    Beləliklə, Məryəm  xanım məzuniyyətə  çıxaraq  müalicə üçün Kislovodska  yola  düşmüşdür.  Tarixi  sənədlər  təsdiq  edir  ki, həmin  dövrdə  Məryəm  xanım  Sulkeviç  ciddi  xəstə  olmuşdur. 1917-ci  ilin  oktyabrında  həkimlər  komissiyasının  verdiyi  şəhadətnamədə  qeyd  edilirdi  ki,  Məryəm  xanım  Sulkeviç  güclü   başgicəllənmə  ilə  müşayiət  edilən arteriosklerozdan və əsəbi  qıc   olmadan  əziyyət çəkir. Bakı  məktəb  komissiyası  Məryəm  xanım  Sulkeviçin  xəstəliyini  nəzərə  alaraq  ona  mümkün  olan  güzəştlər  etmişdir. Bakı  şəhər idarəsinin  məktəb  şöbəsinin  17  noyabr  1917-ci il  tarixli  1842  saylı vəsiqəsində  qeyd  edilmişdi  ki,  Məryəm  xanım  Sulkeviç  I  qadın  rus-tatar  məktəbində  müəllim  vəzifəsində  şəhərin   xidmətindədir  və  1918-ci  il  sentyabrın  1-dək  məzuniyyətdədir. Lakin  təəssüflər  olsun  ki, tutulduğu ağır xəstəliklər  fədakar  müəllimənin  ömrünə  vaxtsız son  qoymuşdur.   

    1919-cu  ildə  Bakı  şəhər  Başçısının  dəftərxanası  üzrə verilmiş  1819 saylı  əmrdə  Məryəm  xanımın  ölümü  ilə  əlaqədar  olaraq  onun  1 noyabr  1917-ci il  tarixdən  etibarən  I qadın türk  şəhər  məktəbinin  müəllimlərinin  siyahısından  çıxarıldığı  qeyd  edilmişdir.  Beləliklə, tanınmış  pedaqoq  Məryəm  xanım  Sulkeviç  56  yaşında  vəfat  etmişdir. Onun  Azərbaycan  Respublikasının  Dövlət  Tarix  Arxivində  saxlanılan  şəxsi  kartoçkasındakı  məlumatlara  görə,  təhsilli  və  gözəl  qadın olan  Məryəm  xanım  Sulkeviç  ailə  həyatı  qurmamışdır. Halbuki, bəzi  mənbələrdə qeyd  edilir  ki, Məryəm  xanım   general-leytenant  Süleyman bəy Sulkeviçin   həyat yoldaşı  olmuşdur. Lakin  arxiv  sənədlərində, o cümlədən  onun  şəxsi  işində  belə  bir  məlumat  aşkar edilməmişdir.  Məryəm  xanım həyatının  bir  neçə  ilini  Azərbaycanda  qadın  təhsilinin  əsasının  qoyulması  işinə  sərf  etmişdir.  Məryəm  xanım  Sulkeviçin  Azərbaycanda  qadın  təhsilinin  inkişafındakı  xidmətləri  qədirbilən  xalqımız  tərəfindən  heç  vaxt  unudulmamış  və  onun  xatirəsi  bu  gün  də  böyük  hörmət  və  ehtiramla  yad  edilir. 

Rafiq  Səfərov

Azərbaycan  Respublikası Milli Arxiv İdarəsinin  Baş  məsləhətçisi