Sənət  həmişə   yaşayır .  İstər  kağızda , çini  qabda , mis  üzərində , istərsə  də  insanların  yaddaşında . Sənət  dözümlü  olur.  Zamanın  çovğununa , tufanına  sinə  gərərək  yaşayır .

        Qədim  dövrlərdə  insanların  yaratdığı  tarixi  abidələr – qayaüstü  rəsmlər , papirus  perqament  və  daş  üzərində  olan  kitablar  bu  günə  qədər  yaşamaqdadır .   Bu  tarixi  abidələri  qoruyub  saxlamağa  çalışan  insanlar  öz  canlı  səslərinin  saxlanılması  haqqında  uzun  müddət  heç  fikirləşməmiş  və  yaxud  bunu  qeyri  mümkün  hesab  etmişlər .

         Bəli , o  vaxt  desəydilər  ki , səsi  də  saxlamaq  olar , onları  heyrət  bürüməzdimi ?

         Müasir  dövrümüzdə  isə  səs yazılarından  geniş  surətdə  və  hərtərəfli  istifadə  edilir ,  hətta  onları  tarixi  bir  sənəd  kimi  qoruyub  saxlayan  yeni - yeni  təşkilatlar  meydana  gəlir .  Azərbaycan    Respub-likası  Dövlət  Səs Yazıları  Arxivi  də  belə  təşkilatlardandır .  Burada  respublikamızın  siyasi , iqtisadi , tarixi  və  mədəni  həyatını  əks  etdirən  minlərlə  müxtəlif  səpgili  fono sənədlər  içərisində  əsrimizin  əvvəllərində  fəaliyyət  göstərmiş  xanəndələrin  səsləri  yazılmış  qrammafon  valları  müstəsna  əhəmiyyətə  malikdir . Dünyanın  müxtəlif  səsyazma  cəmiy-yətləri  tərəfindən  hazırlanmış  bu  qrammofon  vallarında  Cabbar  Qaryağdıoğlu , Məşədi  Məmməd  Fərzəliyev , Keçəçi  oğlu Məhəmməd , Zabul Qasım , Seyid  Şuşinski , Musa  Cəfərov , Seygah  İslam , Məcid  Behbudov ,  Əbdülqədir  Cabbarov , Şəkili  Ələsgər ( Abdullayev ) , Məşədi  Qafar , Seyid  Mirbabayev  və  bir  çox  başqa  ustad  sənətkarların  səsləri  həkk  olunmuşdur . Biz  uzun  illərdən  bəri  unudulmuş  bir  çox  sənətkarların  sorağına  düşərək  onlardan  yadigar  qalan  sənət  incilərini   üzə   çıxarmışıq . Məşhur  qadın – xanəndə  Mirzə  Güllər  xanım , xanəndə  Aslan ,  Musa  Səfərov , Qasım  Abdullayev , Məşədi  Qafar  səsi  ilk  vala  yazılanlardan Əbdülqədir  Cabbarov ( Qədim bala ) , o  zamanlar  nadir  peşə  hesab  edilən  qarmonçalan  Məmmədtağı  və  başqaları  belə  sənətkarlardandır .   Belə  tapıntılar  mədəniyyət  tariximizin  zənginləşmə-sinə  sanballı  töhvədir . Bu  vallardan  birinə  qulaq  asırıq .  Onun  yazıldığı  vaxtdan  100  ildən  çox  keçməsinə  baxmayaraq  oradan  gələn  səs  nə  qədər  təravətli , nə  qədər  ürəyə-yatandır . O , səsə  qulaq  asdıqca  sanki  bir  əsr  keçmişdəydik . Görəsən , o  səs  kimi  haraylayır , görəsən , hansı  karvanı  dayandırmaq  istəyir , bəlkə  səsin  sehri  ilə  bir – birinin  arxasına  düzülmüş  illəri  yolundan  saxlamağa , bu  ecazkar  səsi  dinləməyə  çağırır , bəlkə  qadın  azadlığını , sənəti  boğmağa  çalışan  adət - ənənəyə  qarşı , zəmanəsinə  qarşı  üsyankar  haraydır ?!

          Valı  oxuduruq .  Otağı  qədim  bir  mahnı  bürüyür .

        O , « Yeri  dam  üstə , yeri »  xalq  mahnısını  oxuyurdu .

          Bu  ecazkar  səs  qadın – müğənni  Mirzə  Güllər  xanımın  səsidir .

          Xəyal  bizi  uzaq  keçmişlərə  aparır ....

          İnsan  bəzən  illərin  xəsisliyindən  gileylənir , düşünür  ki , səsin  yazılması  tarixi  Zərdüştlər  vaxtından  başlasaydı ,  yadellilərə  qarşı  mübarizədə  nəğmələrin  qılıncla  birlikdə  necə  döyüşdüyünün   şahidi  olmazdıqmı ?   Məgər  « Heyratı »nın  ritmləri , qılıncların  toqquşması , dəli  kəhərlərin  ayaq  səsləri , vətənin  çagrışı  deyilmi ?....

          Görəsən  o  illirdə  hansı  sənətkarlar  yaşamışlar ....   Kim  bilir....

          Xəyaldan  ayrılırıq .  Lakin  Mirzə  Güllər  xanımın  məlahətli  səsi  hələ  də  qulağımızda  əks – səda  verir . Onun  taleyini  düşünürük . Düşünürük   ki ,  əgər  yaşadığı  dövrün  adət - ənənəsi  imkan  versəydi , öz  yaxın  adamlarının  hədə - qorxusu  olmasaydı , indi  o , sənət  aləmində daha  məşhur  olardı . Bəlkə  də  onun  adı vokal  ustalarının  adı  ilə  birlikdə  çəkilərdi .

           Onun  taleyni  düşündükcə  mənəvi  əzab  və  təzyiq  altında  sevimli  peşəsini çətinliklə də  olsa  davam  etdirən , elin  şadlıq  mərasimlərində  sönməz  eşq  ilə  oxuyan  bu  qadın  nəzərimizdə sənət  fədaisi , özünü oda– alova  atan  pərvanə  təki  canlanır .

           Zəmanəsinin  haqsızlığı  gənc qızı ata  evindən , doğma  yurd -  yuvasından   didərgin  salsa  da ,  onun  qəlbində  közərən  sənət  yanğısını  söndürə  bilməmişdi .  Onun  sənət  eşqi  ilə  döyünən  qəlbi  doğma  Cavad  kəndinin  dar  çərçivəsinə  sığmamışdı .  O , öz  məlahətli  səsi  ilə  hamıya  sevinc  bəxş  etmək  istəyirdi .  İstəyinə  nail  oldu  da .  Çox  keçmədən  Mirzə  Güllərin  səsi  Şirvan ,  Muğan  torpağından , Kiyev , Tiflis , Bakı , Gəncə , İrəvan  kimi  iri  şəhərlərdən  eşidildi .

           Uzun  illər  idi  ki ,  Mirzə  Güllərin  adı  unudulmuşdu . Lakin  onu  görənlərin , toyda , mağarda  oxumalarına  qulaq  asanların  qəlbində  həmişə  yaşamışdır .  Mirzə  Güllər  qəlblərdə  yaşamışdır  və  bir  də  onun  yadigarları  qrammofon  vallarında .  Yaxşı  ki , sənətsevərlər  bu  valları  qoruyub  saxlamışlar .

           Respublikada  Dövlət  Səs Yazıları  Arxivi  yaranan  gündən  onun  əməkdaşları  müntəzəm  axtarışlar  nəticəsində  bir  çox  unudulmuş   səsləri aşkar  etmişlər .

           Bu  nadir  səslərin  sorağı  respublikamızın  hər  yerindən , habelə  Gürcüstandan , Şimali  Qafqazdan , Dağıstandan  və  başqa  yerlərdən  gəlirdi . Mirzə  Güllər  sorağı  isə  bizi İsmayıllı  rayonunun  Lahıc  qəsəbəsinə  gətirib  çıxartdı . İlk  axtarışımız  uğurlu  oldu .  Mirzə  Güllərin  səsi  yazılmış  bir  qrammofon  valı  əldə  etdik .

           Məlumdur  ki ,  əsrimizin  əvvəllərində  Rusiyanın  bir  necə  iri  şəhərində  xarici  ölkələrin  səsyazma  cəmiyyətləri fəaliyyət  göstərirdi .  Onlar  qazanc  əldə  etmək  məqsədilə  Azərbaycan  xanəndələrini  dəvət  edir  və  səslərini  qrammofon  valına  yazırdılar .

           Təxminən  1913 – 1914-cü  illərdə  Kiyevdə  fəaliyyət  göstərən

« Monarx - rekord » səhmdar  cəmiyyətinin  dəvətilə  Mirzə  Güllər  xanım  oraya  gedir  və  bir neçə  muğam  və  xalq  mahnısını  qrammofon  valına  yazdırır .  Həmin  vallardan  biri  Respublika    Dövlət  Səs Yazıları  Arxi-vində  mühafizə  edilir .  Bu  vala  xanəndənin  ifasında  « Mirzə  Hüseyn  segahı »  və  « Yeri  dam  üstə  yeri  »  xalq  mahnısı  yazılmışdır . 

            Ömrünü  incəsənətə , musiqiyə  həsr  edən , sənəti  yüksək  ideala , əqidəyə  çevirərək  İslam  dini  ehkamlarının  hökm  sürdüyü  zamanda  böyük  cəsarət  nümunəsi  göstərən  müğənninin  keşmə - keşli  həyatı  və fəaliyyəti  istər – istəməz  adamı  düşündürür , qadın  nəğməkarın  fəda-karlığına  heyran  qalırsan ...

           Mirzə  Güllər  sorağı  davam  edir .   Heç  şübhəsiz  ki , onun  ifasın-da  bir - iki  deyil , bir  neçə  muğam  və  el  mahnıları  qrammofon  valına  yazılmışdır .

           İnanırıq  ki , Mirzə  Güllər  və  ümumiyyətlə  əsrimizin  əvvəllərində fəaliyyət  göstərmiş  xanəndə  və  musiqiçilərimizin  irsinin  tamamilə  toplanıb  arxivimizə  vermək  kimi  xeyitxah  bir  işdə  bütün  sənətsevərlər  bizə  yaxından  köməklik  göstərəcəklər .

                                                                        Həsənxan  Mədətov ,

                                                            Azərbaycan  Respublikası  Dövlət  

                                                            Səs Yazıları   Arxivinin   direktoru