Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasında və onun fəaliyyətində rolu və xidməti olmuş görkəmli ictimai-siyası xadimlərdən biri də Əhməd bəy Ağayevdir (Ağaoğlu)dur. Görkəmli ictimai-siyasi xadim, böyük mütəfəkkir,ziyalı Əhməd bəy Ağayevin (Ağaoğlunun) ictimai-siyasi portretini bir  məqalə ilə təsvir etmək qeyri-mümkündür.Arxiv sənəd və materialları əsasında yazdığım bu məqalədə Əhməd bəy Ağayevin (Ağaoğlunun) ictimai-siyasi portretinin yalnız  bəzi cizgilərini təsvir etməyə çalışaraq qeydlərimi hörmətli oxucularımızın diqqətinə  çatdırıram:

Sovet dövründə layiq olduğu  qiymətini  almayan, üzərindən  sükutla  keçərək    unutdurulmağa çalışılan və  nəticədə bu gün də cəmiyyətimizdə kifayət  qədər   tanınmayan Azərbaycanın və Türkiyənin görkəmli ictimai-siyasi  xadimlərindən  biri  də Əhməd  bəy Ağayevdir (Ağaoğlu).  Əvvəlki  dövrdə  onun  zəngin  siyasi, nəzəri və elmi irsi, Azərbaycan və Türkiyə üçün gördüyü əhəmiyyətli  işlər  kifayət qədər öyrənilməmiş və milli mənafe baxımından əsaslı surətdə tədqiqata cəlb edilməmiş­dir. Məlum olduğu  kimi keçmiş sovet ta­rix­şünaslığında bütün tarixi  proseslərə, o cümlədən Azərbay­can­da baş vermiş ictimai-siyasi proseslərə birtərəfli yanaşılaraq sinfi, si­ya­si və ideoloji mübarizə mövqeyindən qiymət verilmişdir. Nə­ticədə tariximizin həmin  dövrü sonrakı nəsillərə birtərəfli və  təhrif edilmiş şəkildə çatdırılmışdır. Xal­qı­mı­zın ümummilli lideri H.Əliyev vaxtı ilə tariximizin öyrənilməmiş səhifələrinin tədqiqinin vacibliyi barədə fikrini  bildirərkən qeyd etmişdir:”Alimlərimizin, tarix­çi­lə­rimizin günahından yox, o vaxtki ümumi ideologiyaıın  tələbi  ilə yazılan  tarix də, şüb­həsiz  ki,  indi  bizi  qane edə bilməz.”

Yalnız  1991-ci ildə, Respublikamız  yenidən öz müstəqilliyini  əldə  etdikdən  sonra  tariximizin kifayət qədər öyrənilməmiş səhifələrinin  geniş surətdə tədqiqata  cəlb edilməsi mümkün  olmuşdur. Artıq  bu sahədə müəyyən işlər görülmüş və  görülməkdədir.Sovet siyasi rejiminin süqutundan sonra Azərbaycanın tarixi,  ədəbiyyatı və mətbuatında adları yasaq edilmiş görkəmli ictimai-siyasi xadimlərin,mütərəqqi ziyalıların-M.Ə.Rəsulzadə,Əhməd Ağaoğlu, Ə. Hüseynzadə, Ə.M.Topçübaşov, Hüseyn  Cavid, Üzeyir  və  Ceyhun  Hacıbəyov  qardaşları və başqalarının irsi, habelə öz  dövrünün qabaqcıl  mətbuat  orqanlarının – tərəqqipərvər  müsəlman  ziyalılarının  tribunasına  çevirilmiş “Kaspi”, ”İrşad”, ”Həyat”,“Tərəqqi”, ”Həqiqət”,”Təkamül” ”Füyuzat”, ”Açıq  söz” və digər mətbuat orqanlarının fəaliyyəti yeni metodoloji  prinsiplər  əsasında  öyrənilməyə  başlanıldı. Respublikamızin  arxiv  və  kitabxanalarında  qayğı  ilə  qorunub  saxlanılan və Əhməd  bəy Ağayevin (Ağaoğlunun) ictimai-siyasi  fəaliyyətini  əks  etdirən  tarixi  mənbələr, həmin  dövrün  mətbuatı  təsdiq edir ki, bu  nəhəng ictimai-siyasi  xadim  mənsub  olduğu  ölkə və  milləti üçün çalışmışdır. O, öz dövrünün  ən  mühüm  və  aktual mövzularını qələmə alaraq  müxtəlif  qəzet  və  jurnallarda  dərc etdirmişdir. Əhməd bəy Ağayev (Ağaoğlu) azərbaycan xalqının milli oyanışına təsir göstərmiş, Azərbaycanda milli mənlik şüurunun  formalaşmasında  yaxından  iştirak  etmişdir. Əhməd bəy Ağayev (Ağaoğlu)  “ xalqın azadlıq  yolunda  islamçılıq  və  türkçülük  yolunu seçmiş, müsəlmanları “ maarifi-umumiyyə”,“hüquqi-mədəniyyə” uğrunda  mübarizəyə səsləmişdir. Azərbaycan-türk ictimai fikrinin görkəmli nümayəndələrindən biri Əhməd bəy Ağayev (Ağaoğlu) Azərbaycan türklərində  milliyətçilik və türkçülük şüurunun oyanmasında və inkişaf etməsində çox mühüm  rol  oynamışdır. O,  özündən  sonra böyük irs qoymuşdur. Lakin Sovet  dövründə  ona qəti “panislamist” və “”pantürkist”damğası vurularaq adı  və  əsərləri  qadağan  edilmişdir. Əhməd bəy Ağaoğlunun özü qeyd  etdiyi  kimi: “ həyatı  boyu  yazdığı  məqalələrin  hamısı  bir  araya  toplansa,  Bakıdan İstanbula qədər bir geniş yol  ortaya  gələ  bilər”. Azərbaycan, daha sonra Türkiyənin siyasi  həyatında  görkəmli  türkçü  və  demokrat   kimi  qəbul edilən  Əhməd  Ağaoğlu,  həm  də böyük  şəxsiyyət  olmuşdur. Müasir türk alimi Fəxrəddin Gülsevən qeyd edir ki," O, heysiyyətli və möhtəşəm bir mütəfəkkirdir, mərd və cəsur mübarizə adamı, professor və maarifçi, usta qəzetəçi-yazar, dürüst siyasətçidir.Hürriyyət və  demokratiya aşiqi  bir insan, millətçi və inqilabçı ziyalı, inanılmış və vəfalı dost, yaxşı ailə başçısı, şəfqətli atadır. Deyə bilərik ki, o, insanlığın bütün üstün  cəhətlərini və məziyyətlətini öz simasında toplamış böyük insan,dahi  şəxsiyyətdir." 

Azərbaycanda  türkçülük  hərəkatı  ideoloqlarından  biri,  görkəmli  ictimai-siyası  xadim, şərqşünas, hüquqşunas, pedaqoq, yazıçı, tənqidçi, publisist,“Həyat”, ”İrşad”, “Tərəqqi” qəzetlərinin  redaktoru, ermənilərin  Azərbaycanda  törədikləri  terror  hadisələrinə  qarşı  cavab  olaraq “Difai”  partiyasının  qurucusu, 1918-ci ildə  Сümhuriyyət  dövründə  Azərbaycanın   köməyinə  gəlmiş  Türkiyə ordusu  komandanının siyasi müşaviri,Cümhuriyyət  dövründə  Azərbaycan  Parlamentinin  deputatı, Parlament  sədrinin  birinci  müavini,  Azərbaycan nümayəndə  heyətinin   tərkibində  Versal  sülh   konfransının   iştirakçışı, Türkiyədə  müxtəlif  vaxtlarda  “Süleymaniyyə” kitabxanasının  müdiri, “Türk  yurdu” jurnalının redaktoru, İstanbul universitetinin müəllimi, Ankara  Cümhuriyyət Baş Mətbuat  bürosunun   müdiri, ikinci və üçüncü Türkiyə Böyük Millət Məclisinin  deputatı, “Hakimiyyəti-milliyə”,"Cümhuriyyət", "Millət" qəzetlərinin  baş  redaktoru olmuş  Əhməd  bəy  Ağaoğlu  1869-cu  ildə   Azərbaycanın  füsünkar  guşələrindən biri olan  Şuşa  şəhərində, zadəgan  ailəsində  anadan  olmuşdur. Onun atası Mirzə Həsən və  babası  Mirzə   İbrahim  bəy  ərəb, fars,  rus  dilini  öyrənmiş  və  öz  dövrünün   savadlı  insanlarından  olmuşdular.  Əhməd  bəy Ağayev (Agaoglu)  ilk  təhsilini  ənənəvi  məktəb  olan  mollaxanada almış,  ərəb və fars dillərini öyrənmişdir. Sonrakı  təhsilini  Şuşadakı rus  məktəbində və Tiflis  gimnaziyasında  davam  etdirmişdir.  Əhməd  bəy 1884-cü ildə orta təhsilini Tiflis gimnaziyasında  başa  vurduqdan  sonra 1888-ci ildə Peterburqa  gedərək Texnologiya  İnstitutunda  təhsilini  davam  etdirmək istəmişdir. O, Peterburqda olduğu  qısa  müddət   ərzində özü kimi gənc olan Ə.Topçubaşov  və  Ə. Hüseynzadə  ilə tanış  olmuşdur. Lakin  Peterburqda  İnstituta daxil ola bilməmiş və  ali təhsil  almaq üçün   Avropanın mərkəzinə Parisə yola düşmüşdür. Parisdə hüquq  məktəbini  və  Sarbonna Universitetini  bitirmişdir. Bir neçə  xarici  dil - latın, fransız, ingilis, alman  və  rus dillərini öyrənən Ə. Ağayev 1892-ci  ildə  şərqşünaslarm  Londonda  keçirilən  konfransında «Şiə məzhəbinin qaynaqları»" mövzusunda  məruzə etmişdir. Əhməd  bəy   Fransada   tələbə  olarkən   gənc türklərlərin   irəli  sürdükləri  türk   xalqlarının   özünüdərk   ideyalarını  ürəkdən  qəbul  etmişdir. Parisdə  Əhməd  bəy  Ağayev  Fransada yaşayan  türk  inqilabi  gəncliyinin (gələcəyin “Gənc türkləri”) nümayəndələri ilə yaxınlaşır. Həmçinin  Şərqin  böyük  mütəfəkkiri  Şeyx Camaləddin  Əfqani  ilə  tanış  olur. Bu  tanışlıq  onun  dünyagörüşünə, ictimai-elmi fəaliyyətinə  çox  böyük  təsir  göstərir.

Müxtəlif   xarici  dilləri,  ədəbiyyatı  və  mədəniyyətləri  mükəmməl öyrənən  Əhməd  bəy o zaman həm yerli, həm də əcnəbi mətbuatda maraqlı  məqalələrlə  çıxış etməyə  başlamışdır. Əhməd bəy  tezliklə Azərbaycan  xalqının milli  özünüdərketmə  və türkçülük  ideyalarının yayılması  üzrə  fəaliyyətə  başlayır.1894-cü ildə  atasının  vəfat etməsi  ilə  əlaqədar olaraq vətəninə - Azərbaycana  qayıdır. Bir müddət Şuşada qaldıqdan  sonra 1897-ci  ildə  Bakıya  köçür və  onun  həyatında   Bakı   dövrü   başlayır. Əhməd  bəy Ağayev( Ağaoğlu)  1897-ci ildə  “Kaspi” qəzetinin  naşiri, Bakı  milyonçusu  H.Z.Tağıyevdən   rus  dilində nəşr olunan “Kaspi” qəzetində  çalışmaq  təklifini  qəbul  edir.1898-ci  ildən  1905-ci  ilə  qədər  Əhməd  bəy  Ağayev (Ağaoğlu) “Kaspi” qəzetinin  daimi  əməkdaşı  kimi  müxtəlif  mövzularda, o  cümlədən  dini-fəlsəfi, ictimai-siyasi  və  ədəbi  mövzularda  qəzetin  səhifələrində  çıxış  etmişdir. 1898-1905-ci  illərdə  onun  “Kaspi” qəzetində  200-dən  cox  müxtəlif   mövzulu məqaləsi  dərc  olunmuşdur.  Əhməd  bəy  Ağayevin  (Ağaoğlunun)   milli  tərəqqi,  milli   özunudərk və  milli oyanış, mütləqiyyətin  müsəlmanlara  qarşı  yürütdüyü  ayrı-seçkilik siyasəti və  müsəlmanların gerililiyinin səbəbləri  haqqında, habelə  müsəlmanların  təhsili  və  maarifləndirilməsi  və  s. aktual   problemlər  üzrə  yazdığı  məqalələr  ictimai  şüurun  oyanması və  onun inkişafında əhəmiyyətli  rol  oynamışdır. 1905-ci  ildə  Rusiyada  baş  vermiş  inqilab  burada  yaşayan  müsəlman-türk  xalqlarının  milli  tərəqqisi  uğrunda  mübarizənin  başlangıcı  oldu. İnqilabın  təsiri  altına  düşmüş  çar  mütləqiyyəti  ölkədə  ictimai  təşkilatların  yaradılması  və  mətbuat  azadlığı  istiqamətində  güzəştlər  etməyə   məcbur  oldu. 1905-ci  ildə  baş  vermiş  rus  inqilabından  sonra  Bakıda  nəşr  olunan  “Həyat”, “İrşad”, “Tərəqqi”, “Təkamül”  və  başqa qəzetlərin  milli  şüurun  oyanışında  və  onun  formalaşmasında  əhəmiyyətli  rolu  olmuşdur. “Həyat” qəzeti  1905-1906-cı  illərdə  Bakıda  H.Z. Tağıyevin  yardımı  ilə  qüdrətli  qələm  sahibləri  Əlibəy  Hüseynzadə  və  Əhmədbəy  Ağayevin  redaktorlugu  ilə  nəşr  olunan  gündəlik  qəzet  olmuşdur. “İrşad” qəzeti  1905-1908-ci  illərdə   Əhmədbəy  Ağayevin  redaktorlugu  altında  çıxan  gündəlik, ictimai-siyasi,iqtisadi-ədəbi  qəzet  idi. Qəzet  bir  çox  milli  ziyalıları  öz  ətrafında  cəmləyə  bilmişdir. Azərbaycanda  milli  şüurun  oyanmasında  və  formalaşmasında  irşadçıların  böyük  rolu  danınmazdır. Qəzetin  1908-ci  ildə   46-57-ci  nömrələrinin  redaktoru  M.Ə.Rəsulzadə  olmuşdur. Onun  1906  və  1908-ci  illərdə  “İrşad”ın  səhifələrində  47  yazısı  dərc  olunmuşdur. “Tərəqqi”  qəzeti  -1908-1909-cu  illərdə  Bakıda  Ə.Ağayevin  redaktorluğu  ilə  çıxan  gündəlik  iri  formatlı  ictimai, siyasi, iqtisadi, ədəbi  qəzet  idi. M.Ə.Rəsulzadə  “Tərəqqi”ni  Azərbaycanda  ilk  Avropa  tipli  qəzet  adlandırırdı. Qəzetin  naşiri  46-cı  nömrədən  Murtuza  Muxtarov  idi. “Tərəqqi”ni  öz  dövrünün  ciddi  tarixi  salnaməsi  adlandırmaq  mümkündür. Azərbaycanın  ən  güclü  milli  qələm  sahiblərinin  böyük  bir  dəstəsi  “ Tərəqqi”  ətrafında  cəmləşmişdi.(Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə,Ü. Hacıbəyov,M. Hadi, Ə.F.Nemanzadə, Ə.Qəmküsar  və  b.) M.Ə.Rəsulzadə  qəzetin  ən  fəal  və  əməkdaşlarından  və  müəlliflərindən  idi. Onun  bu  qəzetdə  100-dən  artıq  çox  qiymətli, müxtəlif  janrlı  əsəri  dərc  olunmuşdur.

Rusiya  İmperiyası  I  dünya  müharibəsində  ağır  məğlubiyyətlərə  uğradı. Müharibənin  nəticələri  digər  döyüşən  dövlətlərlə  müqayisədə  Rusiya  üçün  daha  fəlakətli  olmuşdur. Böyük  insan  itkisi  ilə  müşayiət   olunan  bu məğlubiyyət, iqtisadiyyatdakı   bərbat   vəziyyət, milli  əsarətin   güclənməsi  İmperiyanı  iflasa  doğru  sürüklədi. İmperiyanı  iflasa  gətirib  çıxaran  başlıca  səbəblərdən  biri  də  milli  amillər  olmuşdur. XX  əsrin  əvvəllərində   Rusiya  İmperiyasının  vəziyyətini  təhlil  edən  bir  çox  tədqiqatçılar  qeyd  edirlər   ki, əgər I  dünya  müharibəsi  ərəfəsində çar  rejiminin  sosial, inqilabi  ziyalılarla  münasibətləri  və  iqtisadi  tərəqqi  üzrə  problemləri   həll  etməyə  şansı  vardırsa  da, milli  məsələni  həll  etməyə  cüzi  də  olsun  şansı  yox  idi. Onların  qənaitinə  görə  məhz  milli  problemlər çar rejiminin təkamül  yolunun  qarşısını  alırdı. Belə  ki,  P.Stolıpinin  təkcə  qaragüruhçu (черносотенный) millətçiliyi  deyil, həmçinin  onun  “liberal-demokratik  mütərəqqi  alternativi  də  milli  məsələni  həll  etmir  və  nəticədə  İmperiya  süquta  doğru  gedirdi”. ХIХ əsrin  sonu  ХХ  əsrin  əvvəllərində  Rusiya   İmperiyası  ucqar  müstəmləkəli  bir  dövlət  olmuşdur. Burada  milli  məsələ  xüsusi  kəskinliyi ilə seçilirdi. Çar  hökuməti  nəyin  bahasına  olursa  olsun  imperiyanın  vahidliyini  möhkəmləndirməyə  çalışır, bu  məqsədlə  ucqarlarda  yaşayan  xalqlara  qarşı  assimilyasıya  siyasəti  yeridirdi. Yürüdülən  həmin  siyasət  ölkədə  milli  əsarətin  daha da  güclənməsinə, ölkənin  “xalqlar  həbsxanasına” çevrilməsinə  gətirib  çıxartdı,  İmperiyanı  iflasa  doğru  sürüklədi.

Qeyd  edirik  ki, təkcə  Rusiyanın  deyil,hətta dünyanın ən böyük yazıçısı və  mütəfəkkirlərindən  biri  kimi  tanınmış və hörmət qazanmış Lev Nikolayeviç  Tolstoy Rusiyada baş vermiş hadisələrin təsiri altında qeyd edirdi: ”Məncə, Rusiya  adlandırılan  xalqların  böyük  yığnağı  nəinki   kəndlilərə  və  fəhlələrə  lazımdır , hətta onların manefelərinə zidd olub, bədbəxtçiliyin əsas mənbəyinə  çevrilmişdir... sizin müdafiə etdiyiniz  Rusiya nəinki böyük bəladır, həmçinin böyük günahdır. Çünki, Rusiyanı mühafizə etməkdən ötrü tələb etməlisən ki, qafqazlılar, litvalılar, tatarlar, ...özləri istədikləri  kimi deyil, hökumətin onlara  hökm  etdiyi  kimi  yaşasınlar.”

 Azərbaycan ikiyə  parcalanaraq  İran və  Rusiyanın  müstəmləkəsinə  çevrildikdən  sonra xalqımız digər ucqarların xalqları kimi ikinci dərəcəli-“özgə xalq” (инородец») adlandırılmağa başlanmışdı. Çarizm Rusiyanın xalq kütlələrinin  maariflənməsi işinə hər vasitə ilə maneələr törədirdi.Azərbaycanın qabaqcıl  ziyalıları çarizmin yürütdüyü  milli  ayrışeçkilik  siyasətinə  qarşı  mübarizə  aparır,  dövrü  mətbuatda  məqalələrlə  cıxış  edərək bina dərin etirazlarını bildirirdilər. Tanınmış rus ədəbiyyatının  klassiklərindən biri, yazıçı-realist, şair, publisist, dramaturq, tərcüməçi- İvan Sergeyeviç  Turgenyevin  100  illiyi  ilə əlaqədar  olaraq  örkəmli  müsəlman publisisti Əhməd bəy Ağayev qeyd  etmişdir: ” Rus  ədəbiyyatının mənəvi-mədəni təsiri müsəlman ziyalılarını Rusiyaya bağlamışdır. İnsan ləyaqətinin azadlığı uğrunda yorulmadan mübarizə aparmış Turgenyev, köləliyə və zorakılığa nifrət bəsləyən hər  kəs üçün əzizdir. Rusiya mütləqiyyəti  hər bir «инородец»-in qəlbinə  ağır   yaralar  vurdu, lakin  böyük rus ədəbiyyatının ən yaxşı nümayəndələrinin-Tolstoy, Dostoyevskiy, Turgenyev, Korolenkonun bu  qəlbləri nurlandıran parlaq  işığı   ilə  müqayisədə bütün  bu yaralar   nə  deməkdir? Rusiya mütləqiyyətinin əsarəti altında qalmış rus ədəbiyyatı misli  görünməmiş  təqiblərə baxmayaraq daim  insanın  azad  olunması  uğrunda  mübarizəyə   səslənmiş və  ədəbiyyat  qalib  gəlmişdir. Rus ədəbiyyatı, sıralarında Turgenyev  olan əsl rus ədəbiyyatı  «инородeц»-in, həmçinin “ özününkü”  və  “özgənin”   nə  olduğunu bilməmişdir.O,əsarət altına alınmış hər  kəs  uğrunda  səsini  ucaltmışdır. Alçaldılmış və  təhqir  olunmuş  hər  bir  kəsə təsəlli  vermiş və  ruhlandırmışdır.”

27 yanvar1906-cı il tarixli 21№li “Баку”qəzetində Əhməd bəy Ağaoğlunun  23№li  “İrşad”qəzetində“müsəlmanlarıngeriliyinin aradan qaldırılmasıvəonuntərəqqisinə yolaçan şərtlər və hüquqlar haqqında”məqaləsinin dərc olunduğu  barədə  məlumat  verilirdi.Həmin məqalədə Əhməd bəy Ağayev(Ağaoğlu) müsəlmanların tərəqqisi  üçün aşağıdakı şərtlərin vacib olduğunu bildirirdi: 1) Müsəlmanlar  Rusiyanın  bütün  xalqları  ilə  bərabər  hüquqlu  olmalı, siyasi, dini  və  ictimai  sahədə  mövcud  məhdudiyyətlər  ləğv  olunmalıdır;2) Müsəlmanlara  dini  azadlıq  verilməli, onlar  sərbəst  olaraq  məktəblər, ibadət  evləri  təşkil  edə  bilməlidirlər  ki, digər  xalqlar  arasında  öz  ana  dilini  və  xalqını  inkişaf  etdirə  bilsinlər; 3) Hökumət  tərəfindən  götürülmüş  vəqf  mülkləri  geri  qaytarılmalı  və  məscidin  maliyyə  işlərinə  müdaxilə  edilməməlidir; 4) Söz  və  mətbuat  azadlığı  verilməli, dini  və  ictimai işlərdə  senzura  ləğv  edilməlidir; 5) Şəxsiyyət  azadlığı  verilməli, yalnız  məhkəmənin  qərarı  ilə  həbsə   alınmalı, ittihamnamə  təqdim  edilmədən  24  saatdan  artıq  həbsdə  saxlanılmamalıdır; qanunu  pozarkən  həbs  olunan  məhbusun  çəkilmiş  ziyana  görə  iddia  vermək  imkanı  olmalıdır;6) Polisin  özbaşına  həbs  etmək  və  şəhərdən  sürgün  etmək  hüququ  olmamalıdır;7) Tezliklə  seçkili  hakimlərdən  ibarət  xalq  məhkəməsi  yaradılmalıdır; 8) Təxirə  salınmadan  dövlət  hesabına  ana  dilində  xalq  məktəbləri  açılmalı, 7-14  yaşlı  müsəlman  uşaqlar  ana  dilində  təhsil  almalı, əgər  uşaqlar  yoxsuldurlarsa, onların  oxuması  və  dolanması  üçün  vəsait  ayrılmalıdır; 9) Təhsil  və  mədəniyyəti  inkişaf  etdirmək  üçün  sərbəst  surətdə  məktəb ( mədrəsə)  və  ali  təhsil  məktəbləri  açılmalıdır; 10)  Sərbəst  surətdə  ruhaniləri  seçmək, vəqf  mülkiyyətlərinə  sahiblik  etmək, məktəb, mədrəsə, xeyriyyə  cəmiyyətlərini  və  digər  xeyriyyə  təşkilatlarını  açmaq  hüququnun  verilməsi; 11) Müsəlmanların   məhkəmələrdə  və  digər  hökumət  idarələrində   sərbəst  surətdə  öz  dillərindən  istifadə  etməsi;12) İstənilən  yerdə  yaşamaq  və  hərəkət  etməkdən  ötrü  pasport  sistemi  ləğv  edilməli; 13) Müsəlmanlara  sərbəst  surətdə  birliklər, cəmiyyətlər  yaratmağa  və iclaslar  çağırmağa  imkan  verilməlidir; 14) Məhkəmənin  buna  icazəsi  olmadan  heç  kimin  şəxsiyyətinə  və  ya  əmlakına  toxunmağa  və  şəxsi  yazışmalarını  oxumağa  ixtiyarı  olmamalıdır;15) Kəndlilər  yaxşı  yaşamaları  üçün  dövlətdən  kifayət  qədər  torpaq  ala  bilməlidir  ki, xərcləri  və  ziyanı  ödəyə  bilsin;16) Müsəlman  fəhlələr  digər  fəhlələrlə  bərabər  hüquqlu  olmalıdır;17) Xalq  nümayəndəliyinə  seçkilər  ümumi, bərabər  və  gizli  olmalıdır; 18)  Şəhərlər  və  kəndlərdə  tezliklə  geniş  surətdə  özünüidarəetmə  tətbiq  edilməlidir.   

Mütləqiyyətin  xalqa qarşı yürütdüyü ziddiyyətli siyasət nəticəsində XX  əsrin əvvəllərində Rusiya İmperiyasının ucqarlarında, o cümlədən Azərbaycanda  yaşayan əhalinin  4/3  hissəsi  savadsız  idi. Çarizm  ölkənin  ucqarlarında  yaşayan  xalq  kütlələrinin  maariflənməsi  işinə  xüsusilə  ciddi  maneə  törədirdi. Kifayətdir  qeyd  edək  ki, 1897-ci ildə keçirilmiş  siyahıya  alınmaya  görə  Bakı  quberniyasında  savadlıların sayı  əhalinin cəmi  8  faizini  təşkil  edirdi  ki, bu  da  ümumrusiya  göstəricisindən(23%)  3  dəfə  az  idi. Əğər  yalnız  kənd  əhalisi  götürülərsə, bu  göstərici  daha   az  4,5 %  təşkil  edirdi  ki,  bunun  da  4%-ni  azyaşlı  və  həddi-buluğa  çatmamış  uşaqlar, yalnız  0,5 % -ni  20  yaşdan  yuxarı  və  seçkilərdə  iştirak  etmək  hüququ  olan  şəxslər  təşkil  edirdi. Bakı  kəndlərində  yaşayan  və  20  yaşdan  yuxarı  olan   əhalinin  yalnız   yarım   faizi  savadlı  idi. Xəzinənin  Azərbaycanda  maarifin  ehtiyaclarına  sərf  etdiyi  xərclər yenə  də cüzi  bir  məbləğ  təşkil  edirdi. Bu  xərclər  1902-ci  ildə  Bakı  Quberniyasında adam   başına  79,3  qəpiyə, Yelizavetpol   quberniyasında  isə  cəmi  37  qəpiyə  bərabər  idi. XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  maarifin  ehtiyaclarına ildə  adam  başına  orta  hesabla  ən  çoxu  64  qəpik  pul  xərclənirdi. Azərbaycanın tanınmış  ziyalıları  və  görkəmli  ictimai-siyası   xadimləri  İmperiyanın yürütdüyü belə mürtəce siyasətə qarşı çixış edirdilər. Azərbaycanda   milli ideologiyanın əsaslarını proqram və tələblər şəklində işlənib hazırlanmasında görkəmli ictimai xadımlər Ə.Topçubaşov, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə  və  başqaları  bilavasitə  iştirak  etmişdilər. Ümumiyyətlə, qeyd   edirik  ki, XIX  əsrin  sonu - XX  əsrin  əvvəllərində mətbuatı təmsil edənlərin əksəriyyəti-H.Zərdabi, Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Topçubaşov, Ə.Ağayev, M.Hadı,M.Ə.Sabir,H.Cavid,Ü. Haçıbəyov, C.Haçıbəyov, M.Hacinski, M.Şahtaxtlı, A. Şaiq və b.yenicə yaranan millilik şüurunun intişarı ilə daim məşğul  olurdular. Onların demək olar ki, böyük əksəriyyəti ali təhsilli,yüksək ixtisaslı elm, ədəbiyyat  və mədəniyyət xadimləri, ziyalılar  idilər. Azərbaycanın tanınmış ictimai xadimləri “Kaспий”,”Баку”,”İrşad”,” “Həyat”,”Tərəqqi” ,”Təkamül” və  digər  dövrü  mətbuatda  xalqımızın  gələcək  inkişafı  üçün  əhəmiyyət  kəsb  edən  taleyüklü  məsələlərə  həsr  olunmuş  müxtəlif  aktual  məqalələrlə  çıxış  edirdilər. Mütləqiyyət  milli  məsələdə  bir  addım  da  olsun  güzəştə  getmir, əksinə  I-ci  Rusiya inqilabı illərində millətin əsarətdə saxlanmasının köhnə  əsarət  formalarına  qayıdaraq Qafqazın  1844-1881-ci  illər  ərzində  idarə  olunması  təcrübəsindən  istifadə  olunmasına  qərar  vermişdir.İlk növbədə,1905-ci  il  fevralın  26-da  Qafqazda  geniş  mülki  və  hərbi  səlahiyyətlərə  malik  canişinlik  bərpa  olundu. Qafqaz   canişini   təyin   olunmuş qraf  Vorontsov-Daşkovun  adına  verilmiş  çar reskriptində qeyd  edilirdi  ki, onun  birinci  vəzifəsi   “Qafqazda  yubanmadan  dinclik   yaratmaqdır.” 1905-ci  il  fevralın  18-də  II  Nikolayın  fərmanı   ilə  Bakıda  və   Bakı   quberniyasında, 1905-ci  ilin  sentyabrında  isə  Yelizavetpol  quberniyasında  hərbi  vəziyyət  rejimi  tətbiq  edildi. Elizavetpol  quberniyası  ərazisində  iki  müvəqqəti  general-qubernatorluq  yaradıldı. Bunlardan  biri  Zəngəzur, Cavanşir, Cəbrayıl  və  Şuşa  qəzalarını, o  biri  isə  digər  qəzaları  əhatə  edirdi. Mütləqiyyətin   bütün  ucqarlarda  olduğu  kimi  Azərbaycanda   da  yeritdiyi  müstəmkəçilik  siyasəti  və  xalq  hərəkatı  ilə  mübarizə  formalarından  biri  milli  nifaq  salmaq,  millətlərarası  toqquşmalar  yaratmaq  idi. Həmin  toqquşmalardan  ilk  ən  böyüyü  1905-ci  il  fevralın  6-da  Bakıda  təşkil  olundu. Çar  hakimiyyətinin poliş və qoşun  qüvvələri   yüzlərlə  insanın  qurban  getdikləri  qanlı  toqquşmalara  qarışmırdı. Erməni-azərbaycanlı  toqquşmaları  yenidən  1906-cı  ildə  Bakı  Yelizavetpol  və  İrəvan  quberniyalarında  təskil  olundu.

 M.Ə.Rəsulzadə  çarizmin  siyasətini  tənqid  edərək  yazırdı: ”Rusiya  məmləkətində  hökm  sürən  istibdadın  ən  qədim  və  köhnə  üsullarından  biri  budur  ki, istibdad  özünə  tabe  olan  millətləri  bir -biri  ilə  yağılaşdırıb  və  tutuşdurub  və  belə  müxtəlif  millətlər  arasında  ziddiyyət  və  düşmənçilik  salırdı”.

XIX  əsrin   90-cı  illərinin  ortalarından  etibarən  çar  Rusiyasının  himayədarlığı  ilə  erməni  məsələsi  Türkiyədən  Zaqafqaziyaya  köçürülür. Erməni  məsələsinin  bu yerlərə köçürülməsi və”Daşnaksütyun”partiyasının gələcəkdə yaratmaq  istədikləri Ermənistan muxtariyyəti  üçün  ərazilər əldə etmək üzrə öz məqsədli  prooqramı ilə bu yerlərə soxulması Zaqafqaziyanın həyatına  milli  düşmənçilik və ədavət toxummlarını səpdi. “Daşnaqsütyun” partiyası erməniləri “Böyük  Ermənistan” yaratmağa ruhlandırırdı.Gizli erməni  təşkilatları  və  “Daşnaksütyun”  partiyası tərəfindən - “Qan  tökmək  lazımdır  və  ermənilər  bütün  istədiklərini  əldə  edəcəklər” –sərsəm  başlıq   altında  misli  görünməmiş  böyük  bir  faciələr   törətdilər. Daşnaklar  bu  yerlərdə  göründükləri  ilk  vaxtlardan  etibarən  terror  aktları  törətməyə  başladılar. Çar  Rusiyasının  köməklik  və  himayədarlığı  ilə   Zaqafqaziyada  XIX əsrin  sonu- XX  əsrin  əvvəllərində  özlərinə  yer  etdikdən  sonra  ermənilər  özlərinin  həqiqi  simalarını  göstərməyə  başladılar.  

1905-ci  il  fevralın  6-da  Bakının  mərkəzində, erməni  kilsəsinin  yaxınlığındakı  “Parapet” meydanında  Bakı  qəzasının  Sabunçu  kənd  sakini, varlı  müsəlman  Ağarza Babayevin  ermənilər  tərəfindən  öldürülməsi  azərbaycanlılarla  ermənilər  arasında  qanlı  qarşıdurmanın  başlannmasına  təkan  verdi . Bakı  qəza  rəisinin  Bakı  qubernatoruna  göndərdiyi  7  sentyabr  1905ci  il  tarixli  3233№li  raportda  qeyd  edilirdi:”... mənim  diqqətim  iğtişaşlar  başlayan  vaxtdan  həm  yanğının, həm  də  tatarlarla (azərbaycanlılarla-R.S.) ermənilər  arasında  qırğının  baş  verə   biləcəyi  daha  təhlükəli  bölgə  olan  Bibi-Eybətə   yönəlmişdir. Bibi-Eybət  polis  bölməsinin  məlumatlarında  geyd  edildiyi  kimi  iğtişaşlar  ermənilər  tərəfindən  başlanmışdır.Onlar  Bakı  şəhərində  qərar  tutmuş  yeganə  hərbi  hissə  olan  2-ci  xoper  kazak   alayının  2-ci  sotnyasının  düşərgəsini  atəşə  tutmağa  başlamışdılar. Lakin  baxtında  görülmüş  tədbirlər  nəticəsində  cinayətkarlar  saxlanılmış, onların  atəş  açdıqları  yerlər  axtarılaraq  möhürlənmişdir...”

1905-ci  il fevralın  6-da  Bakıda  başlamış  qanlı  qarşıdurmalar  qısa  müddətdə  Azərbaycanın  başqa  qəzalarına, o  cümlədən  Naxçıvan, Ordubad,Cavanşır,Şuşa, Qazax, İrəvan, Eçmiədzin, Zəngəzur, Dərələyəz,Göyçə,Vedi  və  digər  bölgələrə  yayılmışdır. Yelizavetpol  quberniyasında  azərbaycanlıların  vəziyyəti  olduqca  ağır  idi. 1905-ci  il  iyunun  26-da  “Баку”  qəzetində  Yelizavetpol  şəhərinin  ziyalı  nümayəndələrinin  proklamasiyası  dərc  edilmişdir.Həmin  sənəddə  qeyd  edilirdi  ki, hər  iki  xalqı  birləşdirən  tarixi  köklər  var  və  onlar  başa  düşməlidirlər  ki, Qafqaz  onların  ümumi  vətənidir. Proklamasiyanın  müəllifləri  azərbaycanlılara  və  ermənilərə  müraciət  edərək onları bir-birini  qırmaq  əvəzinə    maarif və mədəniyyəti inkişaf etdirməyə səsləyirdilər.Proklamasiyanı  imzalayanlar arasında sonralar “Difai”partiyasının  Yelizavetpol  şöbəsinin  üzvləri  A.Rəfibəyov,A. Rəfiyev, A. Xasməmmədov  var  idi. Erməni-daşnak  qüvvələrinin   1905-ci ilin fevralında  Bakıda  törətdikləri  erməni-müsəlman  münaqişəsi  tezliklə  Cənubi Qafqazı qanlı qırğın meydanına çevirdi. Münaqişə nəticəsində  azərbaycanlıların tərk etdiyi torpaqlarda Türkiyədən və qismən də İrandan gəlmiş  ermənilər  yerləşdirilirdi.

Erməni-müsəlman  toqquşmaları 1906-cı  ildə  yenıdən  Bakı,Yelizavetpol  və   İrəvan  quberiyalarında  təşkil  olundu.1905-1906-cı  illərdə  erməni-azərbaycanlı  ziddiyyətlərinin  kəskinləşməsi  milli  siyasi  partiyanın  yaradılmasını  zərurətə  çevirdi.Qeyd  edirik  ki, 1906-cı  ilin  fevral-mart  aylarında  Tiflisdə  keçirilmiş  “barışdırıcı” qurultayda  Azərbaycan  nümayəndələrinin  çıxışlarında  milli  qüvvələrin  birləşməsi, xalqın  mənafelərinin  müdafiyəsi  və  onun  təhlükəsizliyini  qorumaq  üçün   təşkilatların  yaradılmasının  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edildiyi  qeyd  olunmuşdu. Qurultayda  aparılmış ciddi diskussiyalar   nəticəsində  belə  nəticəyə  gəlmişdilər  ki, irticaçı  partiya   olan “Daşnaksütyun”-a   və  onun  silahlı  qüvvələrinə  qarşı  siyasi  partiyanın  və  döyüş  drujinalarının  yaradılması  zəruridir. Azərbaycan ictimai-fikir tarixinin ən nəhəng simalarından olan Əhməd bəy Ağayev(Ağaoğlu) 1905-1907-ci illər erməni-müsəlman davasında erməni terrorunun qarşısını almaq, habelə xəyanətkar ermənipərəst çar idarələrinin antiazərbaycan siyasətinə cavab vermək üçün 1906-cı  ilin  avqustunda  Şuşada  Əhməd bəy Ağayevin  başçılığı  altında “Qafqaz  Ümummüsəlman  müdafiə  komitəsi”- “Difai”  partiyası  yaradıldı. Mərkəzi  Komitəsi  Bakıda  yerləşən  partiya  əsasən  Qarabağda  fəaliyyət  göstərirdi. Partiyanın  yaranmasının  əsas  səbəbi Qafqazdakı  rus hakim  dairələrinin  dəstəyi  ilə erməni  daşnaklarının  azərbaycanlılara  qarşı  törətdiyi  amansız  qırğınlar  olmuşdur.“Difai”  partiyasının  yaradılmasını  Azərbaycanda  milli   mənlik  şüurunun   formalaşmasının  ifadəsi  kimi  qəbul  etmək  mümkündür. “Difai” partiyası  Azərbaycan  xalqını  erməni  qırğınlarından  xilas  etməyi, həm  də  müsəlmanların  maarifləndirilməsi  uğrunda  mübarizə  aparmağı  özünün  başlıca  məqsədi  elan  etmişdir. Partiyanın  ən  fəal  şöbələrindən  biri  Şuşada  fəaliyyət  göstərirdi  və  “Qarabağ  Məclis  birliyi “ adlanırdı. Döyüşkən   partiya  kimi  yaranmasına  və  rus  rəhbər orqanlarının   nümayəndələrinə   qarşı   bir  sıra  qəti  tədbirlər  keçirməsinə baxmayaraq,  “Difai”  yalnız  hərbi  məqsədlər  güdmürdü. Azərbaycan  Respublikası  Dövlət  Tarix  Arxivində  saxlanan “Polis  departamentinin  xüsusi  şöbəsi”  fondundakı   materiallarda  Mikayıl  İsrafilov  adlı  bir  nəfərin  şahidlik  ifadəsində  “Difai” partiyasının  Bakıda  yaşayan  “İrşad” qəzetinin  redaktoru  Əhməd  bəy  Ağayevin  təşəbbüsü  və  rəhbərliyi  meydana  gəldiyi, partiyanın  başçısı  və  Mərkəzi  Komitəsinin  sədri  Əhməd  bəy  Ağayev  olduğu  qeyd  edilirdi. Bildıirilirdi  ki, Əhməd  bəy  Ağayev  1906-cı  il  avqustun  əvvəllərində  son  qırğın  zamanı  Şuşaya  gələrək  nüfuzlu  və  fəxri  tatarların  (Azərbaycanlıların-R.S.) yığıncağını  keçirir. Ağayev, doktor Mehmandarov və b. çıxışlarında bildirirlər ki, müsəlmanlar  indiyə qədər rus hökumətinə sadiq qaldığı halda əvəzində general Qoloşapov  erməni xumbaları ilə birləşərək imkanlı tatarların  (azərbaycanlıların-R.S.) evlərini, saray  məscidlərini  dağıtdılar, minlərlə  dinc müsəlmanlar  aclığa  düçar  oldular. Həmin yığıncaqda canışındən general Qoloşapovun geri çağırılmasının xahiş  edilməsi və müraciətnamə buraxmaq barədə qərar qəbul edildi.Buraxılmış  müraciətlərin birində partiyanı yaratmaqda  məqsəd  və  qarşıya  qoyulan  vəzifələr  geniş  şərh  olunmuşdur: ” Artıq  iki  ildir  ki, Qafqaz  müsəlmanları  həyatlarını  təhlükə  altında  qoyan  mərhumiyyətlərə  məruz  qalmışdılar. Buna  səbəb  aşağıdakılardır:1) erməni  müsəlman  münaqişəsi; 2) Xalqın  savadsızlığı, nadanlığı; 3) Müsəlmanların  sosial-mənəvi  tənəzzülü. Bu  dəhşətli  təhlükədən  qurtarmaq  üçün  hökumətə  və  özünü  xalqın  rəhbəri  adlandıranlara  ümid  olmaq  mənasızdır. Hökumət  adamları  qorxaqcasına  “Daşnaksütyun”-un  bomba  və  güllələri  qarşısında  boyun  əyərək  onların  Qafqazda  alətinə  çevrilmişlər. Nəticədə  isə  “Daşnaksütyun”-un  planı  həyata  keçirilmişdir. Qoloşapov, Kleşşinski, Mitskeviç, Smoradski  və  başqa  yaramazların  rəhbərliyi  ilə  Zəngəzur, Şuşa, Cəbrayıl  və  Cavad  qəzaları  darmadağın  edilmiş, faktiki  olaraq  ermənilərin  əlinə  keçmişdir. Külə  dönmüş  yurdlarından  didərgin  düşmüş  minlərlə  qaçqın  kəndli  ailəsi  özünə  nə  sığınacaq, nə  müdafiə, nə  yemək, nədə  ki, ev  tapmayaraq  Yelisavetpol  quberniyasında  səfil  sərgərdana  dönüblər... Nəticə  göz  qabağındadır: hazırda  xalğımız  məhv  olur. Bir  tərəfdən  xarici  qüşmənlərin  təzyiqi, digər  tərəfdən  talançılıq, öldürməklə  özümüz-özümüzü  məhv  edirik. Daha  dözmək  olmaz. Buna  görə  də  minlərlə  cavanlar  bütün  Şimali  Qafqazdan, Dağıstan  və  Zaqafqaziyadan  toplanaraq,  müqəddəs  Qurana  and  içib  partiya  yaratdı. Onun  yeganə  məqsədi  bütün  Qafqaz  müsəlmanlarını  məhv   olmaq  təhlükəsindən  azad  etməkdir. Bunun  üçün  isə  iki  əsas  vasitə:1) maariflənmək  və 2) qüvvə  tətbiq  etməkdir.” Maariflənmək  üçün  məktəblərin  açılması, terrorla  isə  düşmənin  zülmündən  azad  olmaq  nəzərdə  tutulurdu.

Polisin  məruzələrində  MK  üzvləri  arasında  aşağıdakı  şəxslərin  adları  göstərilirdi:1) Əhməd  bəy  Ağayevet-“İrşad” qəzetinin  redaktoru; 2) Qarabəy  Qarabəyov-həkim, ”Hümmət” təşkilatına  mənsub  idi; 3) Məmmədhəsən  Hacinski; 4) İsa  bəy  Aşurbəyov –Ə.Ağayevin  ən  yaxın  əməkdaşı; agentura  məlumatlarına  görə  “İrşad”  qəzeti  əsasən  Aşurbəyovun  vəsaiti  hesabına  saxlanılırdı; 5) Behbud  Cavanşirski;6) Niftali  bəy  Behbudov. Şuşada  azərbaycanlı  əhalinin  vəhşicəsinə  qırılması  və  qovulmasında  hərbi  yardım  göstərən  general  Qoloşapov  1906-cı  il  noyabrın  8-də  Tiflisdə  partiyanın  tapşırığı  ilə  Hüsü  Əli, Kleşşinski  isə  1907-ci  il  aprelin  25-də  Seyid  Miriş  tərəfindən  qətlə  yetirilmişdir.Hər  iki  sui-qəsdin  məsuliyyətini  öz  üzərinə  götürən  partiyanın  buraxdlğı  intibahnamədə qeyd  edilirdi:” Müsəlmanlar! General  Qoloşapov  aldığı  iki  güllə  yarasından  bizim  üçün  biabırçı  və  nifrətamiz  həyatına  biabırcasına  son  qoydu. O, Qarabağda  törətdiyi  pisliklərə  görə  “Difai” partiyası  tərəfindən  ölümə  məhkum  edilərək  layiq  olduğu  piyaləni  içdi. Bu  “Difai”  partiyasının  Qafqaz  müsəlmanlarının  qeyrət  və  ləyaqətinin  müdafiəsi  yolunda  ilk  çıxışı  və  xalqın  qaynamaqda  olan  hiddətinin  intiqam  aktıdır...İndi  “ bu  müsəlmanların  daha  çox  qanını  tökün”- deyən  Qoloşapovun   yüzlərlə  qurbanının  qəlbi  sakitləşər. İndi  minlərlə  köməksiz  ana  və  bacıların  göz  yaşları  quruyar. İndi  Zəngəzur, Şuşa, Cəbrayıl  və  Cavanşır  qəzalarının  minlərlə  müflisləşmiş  sərgərdan  əhalisi, heç  olmasa, bir  balaca  dincələr.” Müraciətnamədə  “Yaşasın  “Difai!”, “ Məhv  olsun  xalqın  cəlladları  və  xəyanətkarlar” sözləri  ilə  bitirdi.

Saysız-hesabsız  erməni  terrorları  ilə  müqayisədə  “Difai” partiyasının  sui-qəsd  aktları  o  qədər  də  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  olmasa  da, çar  üsul-idarəsi, habelə  erməni “Daşnaksütyun” partiyası  azərbaycanlıların  daha  əvvəlki  kimi  sakit  oturub  hökumətə  itaət  edərək  erməni  xumbalarının  qarşısından  qaçması hallarına  son  qoyulduğunun, ciddi  və  inadla  müqavimət  göstərdiyinin  şahidi  oldular. Bununla  əlaqədar  olaraq  partiyanın  müraciətnaməsində  deyilirdi:” Mütəşəkkil  hərbi  qüvvəyə  malik, eyni  zamanda  yeni  silahlarla, hətta  toplarla  təchiz  edilmiş  daşnak  partiyası  bir  tərəfdən  silah  gücünə  bütün  erməniləri, digər  tərəfdən  də  Qafqaz  hökumətini  özünə   tabe  edən  ümdə  məqsədlərinə  nail  olmağa  çalışırlar. Onların  əsas  məqsədləri  Qafqazda  yaşayan  bütün   müsəlmanları  qırdıqdan  sonra  onların  torpaqlarını  işğal  etməkdir. Bu  məqsədlərinə  nail  olduqdan  sonra  ermənilərin  fikirləri  Qafqazda  ermənilər  üçün  milli  müstəqil  bir  idarə  yaratmaqdır. Əgər  daşnak  partiyası  namus  və  səmimiyyətlə  öz  hərəkət  və  fəaliyyətinin  həqiqi  proqramını  aşkar  söylərsə  və  bu  proqram  Qafqazda  yaşayan  bütün  millətlərin  azadlığı  və  müstəqilliyinə  xələl  gətirmirsə, o  zaman  biz  birlik  əlimizi  həmişə  ona  uzatmağa  hazırıq. Əksinə, əvvəllər  olduğu  kimi, müsəlmanların  üzərinə  xain  və  qəddarcasına  hücumlar  edərsə  bizdən  layiqli  cavabını  alar və Qafqaz  başdan-başa  sonsuz  qanlı  səhnə  halına  düşər.” Daşnak” partiyası  əmin olsun ki, heç bir vaxt öz millətimizin  xarabazarlığı  və  külü  üzərində  erməni  millətinin  səadət  və  xoş  güzaran  qurmasına  yol  vermərik. Özlərini  müsəlman  rəhbərləri  hesab  edib, əslində  isə  xalqın  məhvi  üçün  işləyən  cənablarla  da  belə  rəftar  olunacaq. Partiyanın  qılıncı  onların  cinayətkar  başları  üzərindən  daimi  asılı  alacaq  və  bütün  hərəkətlərinə  görə  onları  amansız  intiqam  gözləyir. Partiya  xüsusilə  xalq  arasında  nifaq  salıb  düşmənçilik  edən  partiyalar  yaradanları, xalqın  əzilməsində  hökumətə  yarınanları, müsəlmanların  siyasi  və  elmi  tərəqqisinə  maneə  törədənləri  amansızcasına  təqib  edəcək. ”Difai”  partiyasının  qısa  proqramı  budur.”

1906-cı  ildə  “Difai”  partiyasının  yaradılması  Azərbaycanın  müsəlman-türk  əhalisinin  erməni  təcavüzündən  və  represiyalardan  qorunmasında  misilsiz  rol  oynadı. “Difai” ərəbcə  müdafiə  deməkdir. Adından  da  göründüyü  kimi   bu  partiya  özünümüdafiə, antiterror  təşkilat  kimi  fəaliyyət  göstərmişdir. Əgər “Daşnaksütyun” partiyası  elə  ilk  vaxtdan  etibarən  yeni  ərazilər  iddiasında  olan  və  öz  etnosunun  müstəsnalığını  bəyan  edən  bir  terror  təşkilatı  kimi  yaranmışdırsa, “Difai”  isə  erməni  terrorçularının  bu  hərəkətlərinə  cavab  olaraq, antiterror  təşkilat  kimi  fəaliyyət  göstərmişdir.”Difai”  partiyasının  yaradılmasının  başlıca  səbəbi  1905-1906-cı  illərin  erməni-azərbaycanlı  münaqişəsi  olmuşdur. ”Difai”  partiyasına  o  dövrün  yüksək  təhsilli, Avropanın  nüfuzlu  universitetlərində  təhsil  almış  azərbaycanlı  ziyalılar  rəhbərlik  edirdi. “Difai”  partiyasının  meydana  gəlməsi  Azərbaycanda  milli  mənlik  şüurunun  formalaşmasının  parlaq  ifadəsi  kimi  qəbul  etmək  mümkündür. Ermənilərin  yaxşı  silahlanmış  “Daşnaksütyun” partiyası   müqabilində  “Difai”  müdafiə  təşkilatı   Azərbaycan  xalqının  milli  azadlıq  hərəkatında  özünəməxsus  yer  tutdu. “Tədqiqatçı-alim  Eldar  Əzizovun  “Difai”(XX  əsrin  əvvəllərində  erməni-Azərbaycan  münaqişəsinin  ilkin  tarixi  şərtləri  və  səbəbləri.) - əsərində haqlı  olaraq  qeyd  edilir  ki, “Difai”  partiyası  inandırıcı  şəkildə  nümayiş  etdirdi  ki, Azərbaycan  xalqı  özü-öz  taleyini  həll  edə  bilər.Özünü  müdafiə  etmək  və  bunun  üçün  zəruri  strukturlar, güc  strukturları  yaratmaq  məqsədə  doğru  ucalmaq  iqtidarına  malikdir.”Difai”  Qafqazda  ilk  türk  dövlətini  yaratmaq  və  xalqı  maarifləndirmək  ideyasını  irəli  sürdü. Difaiçilərin  əməliyyatları çar hökumətini narahat etdiyindən, onlara qarşı mübarizəyə başladılar. Qafqaz canişini 1908 il  4 mart tarixli fərmanla "Difai" Partiyasını qadağan etdi. Əhməd bəyin rəhbəri olduğu “İrşad” qəzeti qapadıldı. Təqib və mümkün həbslər səbəbindən 1908-ci ilin sonlarında İstanbula köçməli olur. 1908-ci ildə İstanbula gedərək burada   gənc  türklərin  "Birlik və tərəqqi"  partiyasına  daxil  olmuşdur. Süleymaniyyədə  kitabxana direktoru, "Türk yurdu" jurnalının redaktoru olmaqla İstanbul   universitetində  rus  dilindən  dərs  demişdir. 1918-ci il  mayın  28-də Azərbaycanda  ilk müstəqil, demokratik   cümhuriyyət   qurulduqda   Əhməd   bəy Ağaoğlu   vətənə   qayıdır  və   yenicə   qurulmuş,  Şərqin  ilk  müsəlman demokratik  dövlətinin möhkəmlənməsi üzrə geniş fəaliyyətə başlayır. Azərbaycan  Parlamentinə  üzv  seçilən Əhməd bəy Ağaoğlu 1919-cu ildə Versal Sülh   Konfrasında   Azərbaycan   nümayəndə   heyətinin   tərkibində iştirak edir. Əhməd bəy  Ağaoğlu 1918-ci ildə Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  köməyinə   gəlmiş  Türkiyə ordusu komandanının siyasi müşaviri   olmuşdur.  O,  Bakıda  Azərbaycan parlamentinə üzv seçilərək Azərbaycan   nümayəndə  heyətinin   tərkibində  Versal  sülh konfransında iştirak  edir. 1920-ci  ildə  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  süqutu  və sovet   rejimi  dövründə   Əhməd  Ağaoğlu  İstanbula  gələrək   burada  "İttihad  və Tərəqqi" partiyasının  işində  daha  fəal  iştirak  edir. Birinci  Dünya  müharibəsində  Türkiyənin  məğlubiyyətindən  sonra  Əhməd  Ağaoğlu "İttihad  və   tərəqqi"  partiyasının digər  rəhbərlərilə  birgə  ingilislər  tərəfindən  həbs  olunaraq  Malta  adasına  sürgün  olunur.  Sürgündən   qayıtdıqdan  sonra   kamalçılarla yaxınlaşaraq   Ankara  İnformasiya   Agentliyinə   rəhbərlik   etmiş, "Hakimiyyəti-milliyyə" qəzetinin  baş  redaktoru  olmuş, ikinci  və  üçüncü  çağırış  Türkiyə Böyük   Millət   Məclisinə   deputat   seçildikdən   sonra  Mustafa   Kamal Atatürkün  xarici  məsələlər  üzrə  siyasi  məsləhətçisi  olmuş  və  xarici   siyasət sahəsində   qüvvə   və   bacarığını   sərf   etmişdir. 30-cu illərdə təqaüdə çıxan Əhməd  bəy  Ağaoğlunun adı məşhur türk yazıçısı və alimlərindən Həmdullah Sübhü, Cəlal Sahir, Cavid Yalçın,Nazim Hikmət və digərləri ilə yanaşı çəkilmiş, əsərləri oxucular tərəfindən  böyük   rəğbətlə  qarşılanmışdır. O, “Sərbəst insanlar ölkəsində”, “Mən nəyəm”, “Könülsüz olmaz” kimi bədii-fəlsəfi traktatlar, bir çox elmi-kütləvi oçerkləri ilə yadda qalmışdır.    Əhməd  bəy  Ağayev (Ağaoğlu) 1939-cu  ildə  İstanbul  şəhərində  vəfat  etmişdir. Azərbaycan dövlətinin yaradılması  uğrunda fövqəladə işlər həyata keçirmiş, kamil  biliyə, dərin  savada  malik  mütəfəkkir  şəxsiyyət,  görkəmli ictimai-siyasi  xadim  və  ziyalı  Əhməd  bəy  Ağayev (Ağaoğlu)  XIX  əsrin  sonu  XX  yüzilliyin   əvvəllərində   təkcə   övladı   olduğu   Azərbaycan   xalqının deyil, bütün   türk-islam   dünyasının   ədəbi-mədəni   və   ictimai-siyasi   fikir tarixində   diqqətəlayiq    yer  tutan   görkəmli  şəxsiyyətlərdən biridir. O, zəngin siyasi, nəzəri və elmi irsi hələ də yetərincə öyrənilməyən fikir nəhənglərindən, türk xalqlarının yetirdiyi son ensiklopedistlərdən biridir. Əhməd bəy Ağayevin dünyagörüşü və ictimai fəaliyyəti səmərəli, mürəkkəb, həm də müəyyən dərəcədə ziddiyyətli olmuşdur. Həyatının müxtəlif dövrlərində dünyagörüşü və siyasi düşüncəsi üç ana xətt üzərində cəmləşmişdir: İslamçılıq, Qərbçilik və Türkçülük. O, Qərb mədəniyyətindən öyrənmək fikrini yazılarında ardıcıl olaraq irəli sürmüş, İslama baxışlarında demokratik mövqedən çıxış etmişdir. Əhməd bəy Ağayev Azərbaycan türklərində milliyyətçilik və türkçülük şüurunun oyanmasında və güclənməsində  çox  mühüm  rol  oynamışdır.

Fotolar  Azərbaycan  Respublikası Dövlət Kino-Foto  Sənədləri Arxivindəndir.

RAFİQ  SƏFƏROV

Azərbaycan  Respublikası Milli İdarəsinin

  Sənədlərin  nəşri  və  istifadəsi şöbəsinin

  baş  məsləhətçisi

         İstifadə  edilmiş  ədəbiyyat  və  mənbələrin  siyahısı:

1.. 525-ci qəzet. 14 dekabr 2004-cü il, №240.

2.https://az-az.facebook.com/EhmedBey.

3. «Каспий».1903. 14  мая.

4.files.preslib.az/projects/azerbaijan

5.http://jurnal.meclis.gov.az/news.php

6.Aygün  Əzimova “ Ə.Ağaoglu  “Kaspi”  qəzeti  səhifələrində. Üç  Əsrin