Səsyazma tarixindən
Azərbaycan Respublikası Dövlət Səs Yazıları Arxivinin fondlarında 1902 - 1914- cü illərdə Avropanın müxtəlif ölkələrində fəaliyyət göstərən səsyazma şirkətləri tərəfindən Azərbaycanın klassik xanəndələrinin səsləri yazılmış 1600- ə qədər nadir qrammofon valları mühafizə edilir. Bu valların köçürülməsi, bərpası və elektron variantda sığorta nüsxələrini hazırlamaqdan ötrü onlara uyğun avadanlıqların olması çox vacibdir . XIX yüzilliyin ikinci yarısından başlayaraq istehsal edilmiş belə cihazların nümunələri arxivdə saxlanılır və iş prosesində onlardan geniş istifadə edilir.
Qədim dövrlərdə insanların yaratdığı tarixi abidələr - qayaüstü rəsmlər , papirus , perqament və daş üzərində olan kitabələr bu günə qədər yaşamaqdadır . Bu tarixi abidələri mühafizə etməyə çalışan insanlar öz canlı səslərinin saxlanılması haqqında uzun müddət heç fikirləşməmiş və yaxud bunu qeyri – mümkün hesab etmişlər .
Orta əsrlərdə sənətkarlığın və texnikanın inkişafı nəticəsində bir sıra ixtiralar meydana çıxır . Bununla yanaşı bərabər olaraq həmin dövrdə , əlbəttə səsin saxlanılması deyil , onun başqa bir mexanizm tərəfindən yenidən tələffüz edilməsi ixtiraçıları xeyli düşündürmüşdür .
XIII əsrdə Almaniyada müasirlərinin Böyük Albert adlandırdıqları istedadlı mexanik qraf Albert Bolştadski « mexaniki qadın » düzəltmişdi .Bu sadə mexanizm idi . Həmin ixtiradan sonra insan səsinin mexaniki tələffüzü və onun qeyd edilməsi üçün alimlər müxtəlif tədqiqatlar aparmışlar . Artiq 1589 – cu ildə fizik Port belə nəticəyə gəlir ki , səs izsiz itmir və onu saxlamaq mümkündür .
1779 – cu ildə Rusiya Elmlər Akademiyası səsin mexaniki yolla tədqiqinə aid müsabiqə elan edir . Müsabiqədə Peterburq akademiyasının akademiki Krotsenşteyn 1-ci dərəcəli mükafat alır . O , bir neçə tərpənməyən ağac hissələrindən insan ağzı formasında fiqur düzəltmiş və onun içərisinə dil kimi borucuq qoymuşdu . Bu cihaz səsli hərfləri asanlıqla tələffüz edirdi . Həmin il Avstriya alimi V. Gemplenin ixtira etdiyi mexanizm isə iki mürəkkəb sözü tələffüz edə bilmişdi .Səsin tələffüzü əldə edildikdən sonra onun saxlanılması üçün çoxlu təklif irəli sürülür . 1807 – ci ildə fizik T. Yunq ilk dəfə olaraq səsin izlərini kağız üzərinə qeyd edir . Lakin bu hələ səs yazılışı olmayıb sadəcə onun titrəməsi idi .
1830 – cu ildə alman tədqiqatçısı Vilhelm Veber kamertonun ayağına iynə bağlayır və onun şüşə lövhəyə toxundurur . Lövhə üzərində müəyyən izlər alınır , lakin səs çıxmır.
10 ildən sonra fransız Dyuqamel şüşə lövhələr əvəzinə iti ucluqlara metal silindr bərkidir və metal fırlandıqca onun üzərində dairəvi cızıqlar əmələ gəlir . Kamerton səsləndikcə onun vibrasiyası ( səs titrəyicisi ) iynənin ucuna verilir və səs eşidilir . Lakin bu səs aydın başa düşülmür .
Dyuqamel öz ixtirasını vibrosion adlandırmışdır . 1857 – ci ildə bu ixtiradan ingilis alimi Leon Skot hava titrəməsini yazmaqda istifadə etmiş-dir . O , kamertonun əvəzinə silindirin qarşısına çəllək formasında bir qab qoyur . Adam danışanda çəlləyin boş tərəfinə öz səsini verir , çəlləyin dibində olan folqaya ( rəngli metaldan nazik təbəqə ) səs təsir etdikcə titrəməyə başlayır . Folqa silkələndikcə iynə silindr üzərində hava titrəməsini qeyd edirdi .
Əvvəlki ixtiralar kimi L.Skotun « fonoavtoqraf » adlandırdığı bu yeni aparat da səs titrəməsini qeyd edir , lakin tələffüz etmir .
Nəhayət , səsin dəqiq yazılması və onun yenidən eşitdirilməsi Amerika ixtiraçısı Tomas Alva Edisona ( 1847 – 1931 ) nəsib olmuşdur .
1877 – ci ilin dekabrı ... Tomos Alva Edison düzəltdiyi aparatın qarşısında « Meri və onun kiçik quzusu » adlı uşaq şeirini söyləyir . Bir dəqiqədən sonra ixtiraçının köməkçiləri heyrətlə aparatın həmin şeiri anlaşılmaz şəkildə təkrar etdiyini eşidirlər .
Cəmiyyətin mədəni həyatının canlı xronikası olan səsyazma belə yaranır .
1877 – ci ildə T.A. Edisonun ixtira etdiyi cihaz ilk baxışda çox sadə görünürdü . Edison vintin üzərinə latın silindr bərkidir və folqanı onun üstünə qoyur . Silindrin yuxarı hissəsinə isə polad iynəli membran bərkidir . İxtiraçı silindiri fırlatdıqca iynə folqanın üzərində nazik səs xətləri cızırdı . Bu , yüz illərlə axtarılan səsin izləri idi . Silindr sürətlə fırlanır və dünyada ilk dəfə olaraq insan səsini « tutub saxlayırdı » . İynə səs xətləri üzərində hərəkət etdikcə membranı silkələyir və o , silindirə yazılmış səsi təkrar edirdi . T. A. Edisonun fonoqraf adlandırdığı bu ixtirası dünyada ilk səsyazan aparat olmuşdur .
Fonoqraf 1878 – ci il martın 24 – də Fransa Akademiyasının xüsusi iclasında nümayiş etdirildi və patentlər bürosunun böyük heyrətinə səbəb oldu . Lakin Avropada bu « danışan maşın »ı heç də yaxşı qarşılamadılar . Akademik Jan Bulo qışqıraraq iclas iştirakçılarına demişdi : « İcazə vermək olmaz ki , canlı insanın səsi cansız dəmirlə əvəz edilsin » .
Rusiyada fonoqraf almış bir nəfəri « mexaniki vəhşini » nümayiş etdirdiyi üçün üç ay həbsxanada saxlamışlar . Sonralar bu aparatı « təbiətin izah olunmaz tapmacası » kimi sirklərdə göstərməyə başlayırlar .
T.A. Edisonun ilk fonoqrafı indi London muzeyinin nadir ekspo-natlarındandır .
1885 - ci ildə Amerikanın başqa bir ixtiraçısı Çarlz Taynter ( 1854 – 1940 ) yeni « Danışan maşın – qrammofonu » ixtira etmişdir . Bu cihaz T.A. Edisonun aparatından konstruksiyasının sadəliyi ilə fərqlənirdi . Xarici görünüşcə o, bıçaqlı tikiş maşınına oxşayırdı . Ç. Taynter qrammafonda səs yazmaq üçün nazik metal təbəqənin əvəzinə mumdan istifadə etmişdir . Mumun üzərində iynə sərbəst surətdə hərəkət edir və ardınca nazik izlər buraxırdı . Lakin Ç. Taynter yaratdığı bu aparatı qrammafona oxşatmağa çalışsada bu hələ əsl qrammafondan çox uzaq idi .
Nəhayət 1988 – ci ildə alman ixtiraçısı Emil Berliner Edisonun ixtirasını təkmilləşdirdi və səsyazma aparatları tarixinə qrammafon adlı yeni bir maşın əlavə etdi . Bütün əvvəlki ixtiralardan fərqli olaraq E. Berlinerin aparatında hər cür val oxudulurdu . Bu qrammafon müxtəlif ölkələrdə geniş yayılır və fonoqrafı tamamilə əvəz edir . E. Berliner tərəfindən səsin surəti yazılmış ilk val hazırda Vaşinqtonda, Milli muzeydə saxlanılır. E. Berliner 1897– ci ildə Consonun birləşmiş emalatxanasında (Kemben şəhərində) dünyada birinci val fabriki açır . Bu fabrikdə vallar birüzlü yazılırdı , ikiüzlü isə 1909 – cu ildən istehsal etməyə başlamışlar .
Lakin , ixtira olunan bu cihazlar ( Fonoqraf , Qrammofon , Okstafon və s .) səsyazma tarixində əsl möcüzə olmalarına baxmayaraq çatışmazlıqlar da az deyildi . ( Mexanizmi çox mürəkkəb idi , valoxudan iynə keyfiyyətsiz metaldan düzəldilirdi , çəkisi çox ağır idi , baha olduğundan hər kəs ala bilmirdi və s ) .
Çox keçmədən (1907 – ci ildə) Fransada Pete qardaşları özlərinin qrammofon valları fabrikini açırlar və Avropa bazarlarını , o cümlədən Rusiya İmperiyasının bazarlarını qrammofon valları ilə təmin etməkdən ötrü geniş fəaliyyətə başlayırlar . Pete qardaşlarının fabrikində istehsal olunan val-lar öz qeyri – adiliyinə görə xeyli fərqlənirdi . Beləki , « Qrammofon » , « Ekstrafon » , « Sport – Rekord » və başqa qrammofon valları şirkətlərinin buraxdığı vallar adəti üzrə iynənin valın kənarından mərkəzinə doğru hərəkət etdirməklə qulaq asmaq olur .
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki , həmin şirkətin buraxdığı vallarda 25 – i Respublika Dövlət Səs Yazıları Arxivinin « Qızıl fond »unda mühafizə edilir. Bu vallar 1908–1910 – cu illərdə Azərbaycanın klassik muğam ustalarından Cabbar Qarryağdı oğlunun , Keçəçioğlu Məhəmmədin
(Xəlilov) , Məşədi Məmməd Fərzəliyevin və başqalarının ifaları yazılmış birüzlü və ikiüzlü
« Qiqant » vallarıdır .
Belə valları Qrammofon və digər aparatlarda oxutdurmaq məsləhət görülmürdü . Çünki , qeyd etdiyimiz kimi bu valların oxutdurma tərzi fərqli idi və səs cığırları korlana bilərdi . Digər tərəfdən Qrammofonun iynəsi valın kənarından mərkəzinə doğru hərəkət edirdi ...
Buna görə də elə həmin ildə ( 1907 ) Qrammofonun təkmilləşdirilmiş yeni forması olan Petefon ( Patefon ) Pete qardaşlarının sənaye firmasında yaradılmış , onların şərəfinə Petefon adlandırılmışdı .
Petefon çox yüngül və rahat olduğundan bir yerdən başqa yerə daşımaq rahat idi , həmdə sadə mexanizmə malik və qiyməti ucuz olduğundan geniş yayılmışdır . Petefonda digər səsyazma şirkətlərin də vallarını oxutmaq mümkün idi . Çünki , onun mebranın iynəsinin ucuna kiçik diyircək bərkidilirdi ki , bu da başqa iynələr kimi birbaşa valın səs cığırlarına toxunmurdu .
Qrammofonun ürəyi hesab edilən membran səsin verilməsi və tələffüzündə həlledici rol oynayır . İlk membranlar sadə və birdiafraqmalı olmuşdur ki , bu da səsin keyfiyyətini olduğu kimi səsləndirmirdi . Rusiya konstruktoru Adikayevski 1917 – ci ildə ikidiafraqmalı membran düzəltdi . Bu membran səslənmənin keyfiyyətinin xeyli yüksəlməsinə səbəb olur . Bundan sonra dünya qrammofon sənayesi 500 -ə yaxın membran növündən ancaq Adikayevskinin ixtirasından istifadə etməyə başlamışdır .
XX əsrin əvvəllərində səsin yazılışında səsi qəbul edən ruporu elektriklə işləyən mikrafon əvəz etdi . 1930 – cu ildən başlayaraq sovet vallarının etiketləri üzərində « elektrozapis » sözləri meydana çıxdı .
Bizim zəmanəmizdə qrammafonu əvəz etmiş və məişətdə yüksək mövqe tutan maqnitafonun ilk nümunəsi XIX əsrin axırlarında meydana çıxmışdır . Maqnitli səsyazmanı 1898-ci ildə Danimarka alimi V. Paulsen ixtira etmişdir . O , səs yazmaq üçün ilk dəfə olaraq polad məftillərdən istifadə edir . Paulsen həmin məftillərdən , indiki maqnitafonların sələfi hesab edilən teleqrafon düzəltmişdir . Teleqrafon səsi qəbul edir , gücləndirir və yenidən tələffüz edirdi . Burada səsin keyfiyyəti Edisonun fonoqrafının səsindəın o qədər də fərqlənmirdi . Bəzi yerlərdə bu aparatdan «diktafon » adı ilə stenoqrafiyada istifadə edirdilər .
1920 – ci ildən etibarən Paulsenin ixtirasından Amerika donanmasında elektrik gücləndiricisinin köməyi ilə radio verilişlərini vermək üçün istifadə etməyə başlayırlar . Həmin ixtira təkmilləşdirilərək maqnitafon adı ilə əvvəlcə Amerikada , sonra isə Almaniya və İngiltərədə yayılır . Lakin xalq hələ ondan məişətdə kütləvi surətdə istifadə edə bilmirdi . Ona görə ki , lentlər polad məftillərdən ibarət olduğu üçün çox ağır idi və çətin tapılırdı . Alman alimi Pafleymer bu çətinliyi aradan qaldırır . O , polad məftilləri maqnitlənmiş nazik lentlərlə əvəz edir və səsi həmin lentlərə yazır . Lent dolanmış vallar ( kasetlər ) çox surətlə fırlandığından ( saniyədə 76 santimetr ) 10 dəqiqəlik səs qulaq asmaq üçün 500 metr lent tələb olunurdu . 1940 – cı ildə Amerika mühəndisi Karmos valların fırlanma sürətini tənzimlədi ( sa-niyədə 19 santimetr ) və bundan sonra maqnitafonun geniş istehsalına başlandı .
Səsyazma işi sahəsində uzun müddət ərzində meydana çıxan müxtəlif ixtiralar getdikcə təkmilləşmiş , nəticədə tarixi sənədər sırasında daha canlı yer tutan və böyük elmi – tədqiqat əhəmiyyəti olan səslərin , sonralar video yazılarının da mühafizəsi mümkün olmuşdur .
Həsənxan Mədətov
Azərbaycan Respublikası
Dövlət Səs Yazıları Arxivinin direktoru
Bugün: | 356 |
Dünən: | 758 |
Bu həftə: | 2791 |
Son həftə: | 5861 |
Bu Ay: | 5007 |
Son Ay: | 28223 |
Bu İl: | 246048 |
Ümumi: | 1266469 |
AZ1106, Bakı şəhəri, Ziya Bünyadov pr., 3
Tel: (+99412) 562 97 75 Faks: (+99412) 562 97 56 E-mail: info@milliarxiv.gov.az