O, dövrünün təhsil problemlərinin həllində, proqram və dərsliklərin hazırlanmasında, təhsilin ana dilində aparılmasında, əhəmiyyətli xidmətlər göstərmişdir. 

    Tanınmış pedaqoq, ictimai xadim, şair  Hacı Kərim Hüseyn oğlu Saniyev (Sanılı)  - XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində  qəza  məktəblərində fədakar müəllim  kimi fəaliyyət  göstərmiş və ədəbi yaradıcılıqla məşğul olmuş  maarifçilərdəndir.  

   Hacı Kərim Saniyev 1876-cı ildə Qazax qəzasının Çaylı- Kəsəmən kəndində kəndli ailəsində dünyaya gəlmişdir. O, ilk təhsilini (1886-1893) mollaxanada almışdır. Hacı Kərim Saniyev 1893-cü ildə  Zaqafqaziya  Müəllimlər Seminariyasının tatar (Azərbaycan-R.S) şöbəsinə daxil olmuş və həmin Seminariyanı 1898-ci ildə bitirmişdir. Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının tatar bölməsinin  məzunlar sırasında H.K.Saniyevin özünəməxsus  yeri olmuşdur. O, Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsində təhsil  aldığı  müddətlərdə  rus və dünya  mütəfəkkirlərinin  və  ziyalılarının elmi-bədii,  pedaqoji fəaliyyəti ilə yaxından  tanış olmaq imkanını əldə etmişdir. H.K.Saniyevin  bir  pedaqoq kimi öz  dövrünün  təhsil  problemlərinin  həllində,  proqram  və  dərsliklərin  hazırlanmasında, ölkədə  savadsızlığın və  geriliyin aradan qaldırılmasında, milli uşaq ədəbiyyatının təşəkkül  tapmasında, yeni məktəblərin açılmasında, təhsilin ana dilində aparılmasında, həmçinin Azərbaycan ədəbiyyatının  inkişafı  və  formalaşdırılmasında əhəmiyyətli xidməti olmuşdur. Onun bir müəllim-pedaqoq  kimi fəaliyyəti  diqqətə layiqdir. Lakin milli təhsil tariximizdə və ədəbiyyatımızın inkişafında müəyyən rolu və xidmətinin  olmasına baxmayaraq, təəssüf  ki, respublikamızda Hacı Kərim Sanlı  haqqında məlumatlar kifayət qədər yayılmamışdır. Müasir  dövrdə orta məktəb şagirdlərinin H.K.Sanılı haqqında demək olar ki, heç bir məlumatı  yoxdur. Çünki dərsliklərə H.K.Saniyev haqqında hər hansı bir məlumat daxil edilməmişdir. Düşünürük ki, bu qüsurlar  aradan qaldırılmalı, H.K. Saniyev  və onun  pedaqoji fəaliyyəti haqqında məlumatlar müvafiq dərsliklərə daxil edilməlidir.  Çünki H.K.Saniyev xalqını, torpağını, dilini və ədəbiyyatını sevən və milli təhsil tariximizdə izi qalan müəllimlərdən biri olmuşdur. Sovet dövründə dərc edilmiş ensiklopediyalarda H.K.Saniyev (Sanılı)  haqqında ümumiyyətlə,  heç bir məlumat  dərc edilməmiş, 2005-ci ildə nəşr olunmuş "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  Ensiklopediyası”nın II cildində  isə onun  haqqında  qısa və natamam məlumatlar dərc edilmişdir. İstər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyasında, istərsə də digər kütləvi nəşrlərdə və  elmi əsərlərdə onun doğum tarixi 1878-ci il göstərilmişdir.

     Azərbaycan Respublikasının  bəzi axivlərində, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının Dövlət  Arxivi, Dövlət Tarix Arxivi  və Dövlət  Ədəbiyyat və  İncəsənət  Arxivlərində  tanınmış pedaqoq, ictimai xadim, şair Hacı Kərim Hüseyn oğlu Sənılının  həyat və fəaliyyətinə  dair  qiymətli  sənədlər  qorunub saxlanılır.  Arxivlərdə  saxlanılan sənəd  və  materiallardan və digər mənbələrdən istifadə edərək Hacı Kərim Hüseyn oğlu Sanlının pedaqoji  fəaliyyəti  haqqında   hazırladığım bu məqaləni  dəyərli oxucularımızın diqqətinə çatdırıram. 

    Azərbaycan Dövlət  Tarix Arxivinin  "Qafqaz Tədris Dairəsi müdirinin dəftərxanası”  fondunda (f.311-də)  iki sinifli Dağkəsəmən məktəbinin müəllimi Hacı Kərim Saniyevin şəxsi işi qorunub saxlanılır. Həmin şəxsi işdə onun xidməti haqqında 12  fevral 1910   və 25 noyabr  1917-ci ildə tərtib edilmiş formulyar siyahılar  vardır. 12  fevral 1910-cu ildə  tərtib edilmiş formulyar siyahıda  Hacı Kərim Saniyevin 33 yaşı və 1876-cı ildə anadan olduğu, dininin müsəlman, fərqli nişana malik olmadığı, ildə  400 rubl və mənzil aldığı qeyd edilmişdir. Bu formulyar siyahıda Hacı Kərim Sanılının 33 yaşı  və 1876-cı ildə  anadan olmasının qeyd edilməsi müəyyən suallar doğurur. Əgər formulyar siyahının tərtib edildiyi  1910-cu ildə onun 33 yaşı vardırsa, onun doğum tarixi 1876-cı il deyil 1877-ci ilə  aid olmalı idi. Hacı Kərim Saniyevin doğum tarixini  dəqiqləşdirmək üçün kameral siyahılara baxılmalıdır. Lakin  böyük təəssüf hissi ilə qeyd edirəm ki, Qazax qəzası üzrə kameral  siyahılar  Azərbaycan Respublikasının Dövlət Tarix Arxivində demək olar ki, yox səviyyəsindədir. Həmin sənədlərin, həmçinin Azərbaycanın tarixinə aid digər qiymətli sənədlərin Gürcüstan  respublikasının arxivlərindən aşkar edərək onların sürətlərinin Azərbaycan Respublikasının Dövlət  Tarix  Arxivinə təhvil verilməsi lazımdır və bu sahədə tələb olunan işlər  mütləq yerinə yetirilməlidir.

    12 fevral 1910-cu ildə tərtib edilmiş formulyar  siyahıda H.K.Saniyevin Yelizavetpol quberniyası xalq  məktəbləri direktorunun 1 sentyabr 1898-ci il tarixli  təyinatı ilə Şuşa qəzasının Xaçmaz məktəbinə nəzarətçi ("smotritel”) təyin edildiyi və onun bu  vəzifədə  1 sentyabr  1898-ci ildən  1 sentyabr 1902-ci ilədək fəaliyyət göstərdiyi  qeyd  edilir. Yelizavetpol quberniyası xalq  məktəbləri direktorunun 1 sentyabr 1902-ci il tarixli 212 №-li  təklifi  ilə H.K. Saniyev  iki  sinifli  Yelizavetpol  məscid  məktəbinə nəzarətçi ("smotritel”) vəzifəsinə təyin edilmişdir. O, bu məktəbdə bir il yarıma yaxın müddət işlədikdən sonra Yelizavetpol quberniyası xalq  məktəbləri direktorunun 27  fevral 1904-cü il tarixli  551 №-li təklifi ilə istefaya  göndərilmişdir.  

    Qazax ali-ibtidai məktəbin müəllimi vəzifəsini icra edən Hacı Kərim  H.K.Saniyevin xidməti haqqında  1917-ci noyabrın 25-də tərtib edilmiş digər  formulyar siyahıda göstərilir ki, o, 1898-ci il iyunun 7-də Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının tam kursunu bitirərək 311/631 №-li şəhadətnaməni əldə etmiş, sonra isə Yelizavetpol quberniyası və Qars vilayəti  xalq məktəbləri  direktorunun  8 sentyabr 1898-ci il tarixli  qərarı ilə Nuxa qəzasının Xaçmaz məktəbinə müəllim  təyin  edilmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd  edək  ki, H.K.Saniyevin Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının tatar (Azərbaycan) şöbəsini  bitirdikdən sonra  müəllimlik  etdiyi ilk məktəbin hansı  qəzaya  aid  olduğu  arxiv sənədlərində  müxtəlif  cür qeyd  edilir. Məsələn, onun xidmətləri haqqında 1910-cu il fevralın 12-də  tərtib edilmiş formulyar siyahıda Xaçmaz məktəbinin Şuşa qəzasına, 25 noyabr 1917-ci ildə tərtib edilmiş formulyar siyahıda Xaçmaz məktəbinin Nuxa qəzasına və nəhayət H.K.Saniyevin sənədlərinin göndərilməsi haqqında Yelizavetpol quberniyası xalq məktəbləri direktorunun 1904-cü ildə tərtib  etdiyi  müşayiət məktubunda  isə Zəngəzur qəzasına aid olduğu qeyd  edilmişdir. Yəni ayrı-ayrı sənədlərdə Xaçmaz  məktəbinin Şuşa qəzasına, başqa sənəddə Nuxa qəzasına, digərində  isə Zəngəzur qəzasına aid olduğu qeyd  edilir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivinin "Yelizavetpol quberniyasının xalq məktəbləri direksiyası fondu”nda (f.406-da)  saxlanılan Yelizavetpol xalq  məktəbləri direktorunun H.K.Saniyevin sənədlərinin göndərilməsi haqqında 1904-cü ildə tərtib   etdiyi  müşayiət məktubunda qeyd  edilirdi  ki, Yelizavetpol  məscid rus-tatar məktəbinin keçmiş nəzarətçisi Hacı Kərim Saniyev 1 sentyabr 1898-ci ildən 1 sentyabr  1902-ci  ilədək Zəngəzur qəzasının Xaçmaz məktəbində; 1 sentyabr 1902-ci ildən 1 mart 1904-cü ilədək isə Yelizavetpol məscid  rus-tatar məktəbində nəzarətçi vəzifəsində  işləmişdir. Yeri  gəlmişkən xatırladırıq ki, həmin dövrdə  Xaçmaz  kəndi Yelizavetpol  quberniyasının  Nuxa qəzasının tərkibinə  daxil  olmuşdur. Ona görə də bəzi elmi əsərlərdə  Xaçmaz məktəbinin  məhz Nuxa qəzasına aid olduğu qəbul  edilmişdir. Qazax  ali-ibtidai məktəbinin müəllimi H.K. Sanılının xidməti haqqında 25 noyabr  1917-ci ildə tərtib edilmiş formulyar siyahıda da  onun, Yelizavetpol quberniyası və Qars vilayəti  xalq məktəbləri  direktorunun  8 sentyabr 1898-ci il tarixli qərarı ilə Nuxa qəzasının Xaçmaz məktəbində müəllim  təyin  edildiyi qeyd  edilmişdir. 

    H.K. Saniyev Yelizavetpolda məscid  rus-tatar məktəbində işləyərkən azərbaycanlı qızların da məktəbə cəlb edilməsinə çalışmışdır. Lakin onun bu cəhdi yerli dindarlar tərəfindən çox ciddi  etirazlarla  qarşılandığı üçün bu fikri həyata keçirmək mümkün olmamış və cavab olaraq H.K.Saniyevə qarşı sıxışdırmalar, təzyiqlər  başlanmışdır. Nəticədə rus-tatar məktəbinə  çevrilmiş Yelizavetpol məscid məktəbinin nəzarətçisi  H.K. Saniyev 1904-cü il fevralın 27-də Yelizavetpol  quberniyasının xalq  məktəbləri  direktoruna  raportla müraciət etməyə məcbur olmuşdur. H.K. Saniyevin Yelizavetpol quberniyasının xalq  məktəbləri  direktoruna ünvanladığı raportda qeyd  edilirdi: "Yelizavetpol şəhərinin bəzi qabaqcıl müsəlmanları şiddətli şəkildə mənə qarşı çıxmış və xalqı aşkarcasına mənə qarşı qaldırmışlar ki, bunun da  mənim   həyatıma acınacaqlı təsiri ola  biləcəyini nəzərə alaraq  sizdən -Zati-alidən xahiş edirəm ki, məni tutduğum vəzifəmdən azad  edəsiniz”.

     Arxiv sənədlərindən əldə  edilmiş məlumata əsasən, Yelizavetpol  quberniyası xalq  məktəbləri  direktorunun  təklifi ilə H.K.Saniyev  1904-cü  il martın 1-dən etibarən  vəzifəsindən azad  edilmişdir. H.K.Saniyev  işdən azad  edildikdən sonra 1904-cü ilin martından 1905-ci  ilin  sentyabrına qədər istefada olmuşdur. O, həmin müddət ərzində olduqca ağır maddi ehtiyaclar içində  yaşamışdır. H.K.Saniyevin 1904-cü il  martın 29-da Qazax şəhərindən Yelizavetpol xalq məktəbləri direktoruna göndərdiyi ərizədə  qeyd   edilirdi: "Bununla  iki ədəd  60  qəpiklik  marka göndərərək  Zati-alidən xahiş  edirəm  ki, sizin  dəftərxanada olan mənim sənədlərimi və mənim  xidmətim  haqqında  attestatı aşağıdakı ünvana göndərəsiniz: Qazax şəhəri. Qazax qəza idarəsi vasitəsilə  Çaylı kənd  sakini, müəllim - Hacı Kərim  Saniyevə”.

     H.K. Saniyev 1904-cü ilin martında Yelizavetpol məscid  məktəbinin nəzarətçisi  vəzifəsindən  azad  olunduqdan  sonra  özünə mülki məhkəmə idarəsində iş yeri tapa bilmişdir. Lakin əvvəlki iş yerindən onun sənədləri gec göndərildiyi üçün o, bu iş yerini  itirmişdir. H.K. Saniyev  daha sonra 1904-cü il oktyabrın 28-də Yelizavetpol quberniyasının I rayonu üzrə xalq  məktəbləri müfəttişliyinə ərizə ilə müraciət edərək onun birsinifli Qıraqkəsəmənli məktəbinə müəllim  təyin edilməsini xahiş etmişdir. Lakin həmin məktəbdə boş yer (vakansiya) olmadığı üçün o, işlə təmin  olunmamışdır.

     Yelizavetpol məscid rus-tatar məktəbinin keçmiş nəzarətçisi Hacı Kərim  Saniyev  1905-ci il mayın 4-də Yelizavetpol quberniyasının xalq məktəbləri direktoruna ərizə ilə müraciət edərək ona birsinifli Poylu məktəbində müəllim-nəzarətçi vəzifəsinin verilməsini xahiş etmiş və  sənədlərinin direksiyanın müfəttişində olduğunu  qeyd etmişdir. 

H.K.Saniyev Yelizavetpol  xalq  məktəbləri  direktorunun  5 sentyabr  1905-ci il tarixli 2085 №-li sərəncamı  ilə Poylu məktəbinə nəzarətçi ("smotritel”) vəzifəsinə təyin edilmişdir. Poylu məktəbində müəllim işlədiyi müddətdə xeyli  çətinliklərlə qarşılaşmasına və ağır şəraitdə yaşamasına baxmayaraq,  o, ruhdan düşməmiş və müəllimlik şərəfini daim  uca  tutmuşdur. Arxiv sənədlərindən əldə edilmiş  məlumatlara əsasən, Qafqaz Tədris Dairəsi Popeçitelinin 30 may 1906-cı tarixli təklifi ilə  H.K.Sanılı 1906-cı ilin fevral ayından  etibarən  Daşkəsəmən normal məktəbinə ikinci  müəllim təyin edilmişdir. H.K.Saniyev Qafqaz Tədris Dairəsi Qəyyumunun 30 may 1906-cı il tarixli 7900 №-li göstərişi ilə Dağkəsəmən məktəbindən Gorusa göndərilmiş Saruxanyanın yerinə müəllim təyin edilmişdir. H.K.Sanılı Daşkəsəmən  məktəbində rus dili müəllimi kimi pedaqoji fəaliyyətini davam etdirmişdi. O, həmin dövrdə sahibsiz və yetim qalmış uşaqların qayğısına qalmaqla, maarif və mədəniyyəti yaymaqla, həmçinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatını, rus dili və ədəbiyyatını təbliğ etməklə böyük xidmətlər göstərmişdir.  Xalqını elmli, azad, müstəqil görmək arzusunda olan H.K. Sanılı, ictimai-siyasi fəaliyyətə qoşulmuş, milli şüurun oyanması prosesində  yaxından iştirak  etmişdir. 

   O, milli  şüurun  inkişafının nəticələrindən  biri kimi yaradılmış "Müdafiə” partiyasının üzvü olmuşdur. Qeyd edirik ki, 1905-1906 və 1911-ci  illərdə bir-birinin ardınca "Qeyrət”, “Difai”, "Müdafiə”, "Musavat” partiyaları  yaradılmış və milli  hərəkat gücləndirilmişdir. Bu partiyalar müsəlmanlar arasında maarif və mədəniyyətin yayılmasını və onların hüquq və mənafelərinin müdafiə edilməsini  əsas məqsəd və vəzifələrdən biri   kimi irəli sürmüşdür. Üzvü  olduğu  partiya  H.K.Saniyevin ictimai-siyasi  baxışlarının inkişafında  mühüm rol oynamışdır. Bu partiyanın mütərəqqi fəaliyyəti çar hakimiyyətinin  diqqətini cəlb etmiş və tezliklə  həmin partiyanın bir sıra üzvləri, o cümlədən H.K. Sanılı ciddi nəzarət altına götürülmüşdür. 

   Həmin dövrün bəzi  idarə və şəxsləri  tərəfindən. H.K. Sanılı  haqqında həqiqətdən uzaq, saxta, iftira dolu məlumatlar toplanaraq yuxarı  orqanlara göndərilmişdir. Nəticədə 1906-cı ildə siyasi baxışlarına görə H.K.Saniyev həbs  edilmişdir. Öz dövrünün mütərəqqi ziyalısı F.b. Köçərli  onun həbsini lənətləyərək 1906-cı ildə  37 №-li  “İrşad” qəzetində yazdığı "El üçün ağlayan gözsüz  qalar” adlı məqaləsində qeyd  edirdi: "Paxıl, həsəd və iftira səbəbi ilə nahaq  və  biçərm  məhbus  olanlar  Qazax  mahalında cənab Ağabəy  Qiyasbəyov  və  müəllim Hacı Kərim  Saniyevdir... Bunları  güdaza verən  ancaq öz  içimizdən  törəyən xaric-məslək  mürtədlər olubdur  ki, divanbəyinin  və  uyezd  naçalnikinin  ətrafında  quyruqlarını  bulayıb dəyanət və rəzalətləri ucundan… millət xadimlərini bəd-fənayə verməyi özlərinə  böyük hünər və qərəz  bilirlər”. 

   1906-cı ilin sentyabrında Dağkəsəmən məktəbi yoxlanılarkən  H.K. Saniyev  haqqında  yazılanların doğru olmadığı üzə çıxmışdır. Qafqaz tədris dairəsi  direktorunun Yelizavetpol qubernatoruna göndərdiyi 30 yanvar 1907-ci il  tarixli 273 №-li yazılı  məlumatda qeyd  edilirdi: "Əlahəzrətə məlum  etməyi özümə borc bilirəm ki, mənim  tərəfimdən  tərtib  edilmiş xasiyyətnamədən və həmçinin  22 mart 1906-cı ildən  onun  davranışından, 1906-cı ilin sentyabrındakı yoxlama nəticəsindən  aydın olur ki, o, gözəl əxlaqi keyfiyyətlərə malikdir, rus  dilini və mədəniyyətini xalqın  arasında  yayan  ağıllı və çox  lazımlı şəxsiyyətdir. Saniyevin vicdanlı fəaliyyəti  nəticəsində Dağkəsəmən  məktəbində müsəlman  qızları rus dilini öyrənirlər”.

    H.K.Sanılının rus dilini və ədəbiyyatını  dərindən bilməsi yerli çar orqanları tərəfindən bəyənilir və bu, onların maraqlarına cavab verirdi. Yoxlamanın nəticəsində H.K.Saniyev həbsdən  azad  edilir. Həbsdən azad olduqdan sonra H.K.  Saniyev  pedaqoji  fəaliyyətini davam  etdirmişdir. O, daim öz xalqının yanında  olmuş  və onun dərdinə qalmış ziyalılardandır. Daşkəsəmən məktəbində özünün nümunəvi fəaliyyəti ilə qısa bir müddətdə ictimaiyyətin dərin hörmətini  qazana bilmişdir.

1909-cu il oktyabrın 19-da  mülki idarələr üzrə verilmiş əmrlə,  H.K. Saniyev  5 oktyabr  1906-cı il tarixdən etibarən kollec qeydiyyatçısı vəzifəsinə keçirilmişdir. H.K.Saniyev Qafqaz Tədris Dairəsinin 13 may 1910-cu il tarixli göstərişinə əsasən, Sankt-Peterburq Müəllimlər  İnstitutu nəzdində təşkil edilmiş əl əməyi kurslarına ezam edilmişdir. O, həmin kursu bitirdikdən sonra institutun direktoru A.Konstantinovski və müəllimlərdən M.Kareilinin imzası ilə vəsiqə əldə etmişdir. Vəsiqədə qeyd edilirdi ki, H.K.Saniyev təlim-tərbiyə predmeti kimi əl əməyi haqqında tarixi və nəzəri biliklərə yiyələnmişdir və ümumi  təhsil məktəblərində tədrisə  buraxıla bilər.

   2 sinifli Dağkəsəmən məktəbinin müəllimi Hacı Kərim Saniyev 1914-cü il sentyabrın 2-də Yelizavetpol quberniyasının 2-ci rayonu üzrə xalq məktəbləri müfəttişinə ərizə ilə  müraciət edərək ona Qazax şəhərində açılan ali-ibtidai məktəbdə rəsmxət və rəsm müəllimi vəzifəsinin verilməsini xahiş etmişdir. Yelizavetpol  quberniyası xalq məktəbləri direktorunun 9 sentyabr 1914-cü il  tarixli  8942 №-li qərarı ilə H.K.Saniyev Qazax ali-ibtidai məktəbinə  qrafik incəsənət müəlliminin vəzifələrini icra edən təyin edilmişdir. H.K. Saniyevin  pedaqoji fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilmiş və o, 1912-ci il dekabrın 6-da xüsusi əmək və xidmətlərinə görə, 3-cü dərəcəli Müqəddəs Stanislav  ordeni ilə təltif  edilmişdir. Yelizavetpol  quberniyası xalq  məktəbləri direktorunun 19 sentyabr 1914-cü il tarixli  8942 №-li qərarı ilə H.K.Sanılı Qazax ali-ibtidai məktəbində qrafik incəsənət  üzrə  müəllim vəzifəsinin icraçısı təyin edilmişdir. Qazax ali-ibtidai məktəbin müfəttişi H. Xundadzenin Qafqaz Tədris Dairəsinin idarə edilməsi üzrə komissarlığa göndərdiyi 4 iyun 1917-ci il tarixli 255 №-li məktubda qeyd edilirdi: "Mənə tapşırılmış məktəbdə H.K.Sanıyevin ərizəsini təqdim edərək bildirirəm ki, o, 1914-cü il sentyabrın 1-dən etibarən qrafik müəllimi vəzifəsinin icra edilməsinə buraxılmışdır. 1915-ci ilin sentyabrında müəllim Q.İ.Şaroqradskinin məşğələ üçün xalq məktəbləri direksiyasına ezam edildikdən sonra Saniyevin müəllim Şaroqradskinin müavini olmasına icazə verilməsi haqqında mənim  xalq məktəbləri direktoru qarşısında etdiyim təklif qəbul edilmiş və o vaxtdan bu günədək Saniyev ona həvalə  edilmiş  vəzifəni son dərəcə vicdanla yerinə yetirir. Bunu nəzərə alaraq  onun  mənə həvalə edilmiş məktəbdə müəllim təyin edilməsi haqqında cari tədris ilində mənim tərəfimdən yenidən direktor  qarşısında təklif  irəli sürüldü. Təklifimə cavab olaraq 27 sentyabr tarixli 4103 №-li sərəncamla Saniyev  Qazax ali-ibtidai məktəbində müəllim  vəzifəsini icra edən təyin olunmuş və ali-ibtidai məktəbdə müəllim adına dair şəhadətnamə təqdim edildikdən sonra həmin vəzifəyə təsdiq olunacaqdır.

   Yuxarıda qeyd olunanlar haqqında məlumat verərək mən öz tərəfimdən komissariatdan xahiş edirəm ki, qeyd  olunan şəhadətnamənin təqdim olunmasını gözləməyərək, Saniyevi tutduğu vəzifəsinə  təsdiq edəsiniz”.  

Yelizavetpol  quberniyası xalq  məktəbləri   direktorunun 27  sentyabr  1917-ci il tarixli  4103 №-li  qərarı ilə H.K. Saniyev Qazax ali-ibtidai  məktəbində  müəllim  vəzifəsini  icra  edən  təyin  edilmişdir. 

   H.K.Saniyev 1917-ci ildə "Hümmət” partiyasına daxil olmuşdur. O, 1918-ci ildə həbs olunur və beş ay müddətdən sonra buraxılır. O, xalqını həmişə azad, elmli və mədəni görmək  istəmiş, öz  xalqını, ədəbiyyatını və dilini sevən insan olmuşdur. Bu, onun bir sıra şerlərində də öz əksini tapmışdır. 1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin üzvü olduğu dövrdə çap etdirdiyi "Yeni Şərqilər" kitabçası ilk dəfə 1919-cu ildə "Elektrik Novruz" mətbəəsində çap olunmuşdur. "Yeni şərqilər" kitabçası yazılmış 14 kiçik əsərdən - şeirdən ibarətdir. "Yeni şərqilər" kitabçasının H.K.Sanılının yaradıcılığının birinci dövrünə aid olduğunu söyləmək mümkündür. "Yeni şərqilər” kitabçasına daxil  edilmiş "Qabaq sözü” adlı şeir-əsərdə qeyd edilirdi:

Söylədiyim Azərbaycan dilidir,

Mən dərdiyim vətənimin gülüdür.

Bu çaldığım el sazının telidir,

Gərək səsi ürəkləri oynada.  

Gah ərəbin, gah da farsın dilində,

Gah onların, gah da rusun dilində,

Danışardı özgəsinin dilində. 

Öz dilini yanılmışdı dünyada.

Aşıq bunu çalacaqdır ellərdə,

Çoban çoluq oxuyacaq çöllərdə.

İnandığım budur, gəzə dillərdə

Çağıralar onu bağda-bağçada.    

Bundan belə təzə yollar açılar,

O yollara əlvan çiçək saçılar.

Özgə şivə, özgə sözdən qaçılar,

Daha bir də biz uymarıq bir yada.

Mən bilirəm eşidəndə bu dili,

Çırpınacaq Azərbaycan bülbülü. 

Dindirəcək öz dilində o gülü,

Açılacaq şirin söhbət ortada.    

   Hacı Kərim Sanılı ayrı-ayrı vaxtlarda iki dəfə həbs olmasına baxmayaraq,  siyasi fəaliyyətini  davam etdirmişdir. 

  H.K. Sanılı 1908-ci ildə ailə həyatı qurmuşdur. O, 1908-ci il  yanvarın 6-da Xuraman xanım Axund Nağı qızı Qanizadə  ilə nikah bağlayaraq evlənmişdir. Həmin nikahdan onun  iki oğlu və iki qızı olmuşdur. Oğlu İslam 2 iyun 1910-cu ildə, digər oğlu Bəhram isə 27 aprel  1912-ci ildə anadan olmuşdur. Qızı  Zəkiyə  16 yanvar 1914-cü, Lətifə isə 6 yanvar 1916-cı ildə  dünyaya gəlmişdir.

   XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ziyalıları qarşısında duran  əsas məsələlərdən biri də milli məktəb və təhsilin yaradılması olmuşdur. Bununla bağlı uşaq ədəbiyyatı və dərs vəsaitlərinin yaradılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu dövrdə yazıda ərəb əlifbasından istifadə  edirdi ki, bu da tədrisdə müəyyən çətinliklər  törədir, ana dilinin  öyrənilməsində çətinliklər  yaradırdı. Dövrün qabaqcıl ziyalıları dərsliklərin və uşaq ədəbiyyatının yaradılmasında böyük həvəslə çalışırdılar. 1901-ci ildə R.Əfəndiyevin "Bəsirət-ül- əffal”, 1907-ci ildə S.S.Axundov, F.Ağayev, A. Şaiq, Ə. Əfəndiyev " İkinci il”, 1909-cu ildə M.Mahmudbəyov və A.Səhhət "Üçüncü il” dərsliklərini, 1910-cu ildə A.Şaiq "Uşaq gözlüyünü”, 1912-ci ildə F.b. Köçərli "Balalara hədiyyə” müntəxəbatını nəşr etdirdilər. Azərbaycan ziyalıları, müəllim  və pedaqoqları təhsilin ana dilində  aparılması, yeni məktəblərin yaradılması və yeni əlifba uğrunda mübarizəyə qoşulmuşdular. Yeni məktəblərin yaradılması və yeni əlifba uğrunda mübarizədə H.Zərdabi, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.M.Topçubaşov, N. Nərimonov, F.b.Köçərli, S.M. Qənizadə, N.b.Vəzirov, Ü.b.Hacıbəyov, Ə.b.Hüseynzadə,  C.Məmmədquluzadə müxtəlif cərəyanları təmsil etməsinə baxmayaraq, milli mənafe uğrunda eyni platformada dayanırdılar. H.K.Saniyev  Oktyabr inqilabından sonra Bakıya gəlir. Savadsızlığın ləğvi  uğrunda fəaliyyət  göstərir. Yeni əlifba komitəsinin işində, yeni tədris proqramı  və  dərsliklərin yaradılmasında fəal iştirak edir H.K.Sanılının pedaqoji tarixində ən böyük xidmətlərindən  biri  də yüksək keyfiyyətli  dərsliklər  tərtib  etməsi olmuşdur. Onun latın qrafikası ilə "Böyüklər üçün əlifba kitabı” (1924), "Türk əlifbası” (1927,1930), Ə.Seyidovla birlikdə tərtib etdiyi "Türk əlifbası” (1930),  Ö.F. Nemanzadə və A. Axundovla  birlikdə hazırladığı  "Üçüncü il” (1927, 1929, 1930) adlı dərslikləri dəyərlidir. H.K.Saniyev vətən övladlarının əxlaqlı və namuslu, hərtərəfli biliyə malik şəxslər kimi yetişməsi üçün əlindən gələni etmiş, yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. O, 1927-ci ildə əxlaqi, təlim-tərbiyəvi gücə malik “Kəndimiz və aran qöçü”, ”Dəli öküz”, “Turut  qaçaqları”, “Meymun və ilan”, "Namus davası” və b. tarixi  hekayə və poemalar yazır.  

   H.K.Saniyev 1930-cu illərdən başlayaraq "qolçomaq”, "sinfi düşmən” və digər ifadələrlə ləkələnməyə başlanmış və 1931-ci ildən etibarən ədalətsiz olaraq dərsliklərin hazırlanması işindən uzaqlaşdırılmışdır. H.K.Saniyev (Sanılı) 1929-1931-ci illərdə Azərbaycan Politexnik İnstitutunda dərs demişdir. O, 1933-1935-ci illərdə Azərbaycan Kooperativ Məktəblər  Birliyində dərs hissə müdiri olmuşdur. Ömrünün axırına kimi burada işləməklə yanaşı, eyni zamanda 1930-1936-cı illərdə Azərbaycan Kooperasiya İnstitutunun fəhlə fakültəsində, 1935-1936-cı illərdə Sovet Ticarəti Texnikumunda  Azərbaycan dilindən, 1936-1937-ci tədris ilində Bakının 25 №-li orta məktəbində rus dilindən dərs demişdir. H.K. Sanılının  pedaqoji ideyaları içərisində  ən vacib yeri insanların əmək tərbiyəsi məsələsi tuturdu. O, şagirdləri əməyə, yaradıcı əməyə dəvət edir və zəhmətlə yaşamağa çağırırdı. Sanılı “İşçi mahnısı”, "Zərbəçi qızlar”, “Əkinçi”, ”İşçi qadın və xanım”, "Çadra əsirləri” və b. şerlərində,  "Namus davası”, "Zülmün sonu”  poemalarında və tərtib etdiyi  dərsliklərdə qadın azadlığı və təhsili məsələlərinə  geniş toxunmuş, onların təhsil-tərbiyəsi, hüquqlarının qorunması  məsələlərini ön cərgəyə  çəkmişdir.  H.K. Sanılı ölkədə məktəb şəbəkəsinin zəifliyini ciddi tənqid etmiş, bununla bağlı çar hakimiyyətinin laqeydliyini  kəskin pisləmiş, yeni məktəblərin tikilməsinə şəxsi təşəbbüs göstərmişdir. O, məktəbi cəhalət və nadanlıqdan xilas yolu hesab edərək məktəblərə ümumxalq qayğısının vacib olduğunu hesab etmişdir. H.K.Sanılı dərsliklərin sadə, başa düşülən tərzdə  yazılmasını vacib saymışdır. 

   1937-ci ildə ölkəni bürümüş qırmızı terror xalqımızın bir sıra dəyərli oğullarının, o cümlədən H.K. Saniyevin başının üstünü alır. Dəhşətli repressiyanın növbəti qurbanı H.K. Saniyev (Sanılı) olur. 

   Hacı Kərim  Saniyevin milli təhsil tariximizdəki xidmətlərini nəzərə alaraq, Qazax rayonunda kənd məktəblərinin birinə  onun adı verilsəydi, bunu ədalətli bir addım  kimi qiymətləndirmək olardı.

    Foto  Azərbaycan Respublikasının Kino-Foto Sənədlər Arxivindəndir.

Rafiq  Səfərov

Milli Arxiv İdarəsinin baş məsləhətçisi