1918-ci il mayın 28-də Müsəlman Şərqində ilk demokratik və yeganə par­la­men­tli respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması və  İstiqlal Bəyannaməsinin elan edilməsi xalqımızın böyük tarixi nailiyyəti idi. Azərbaycan xalqı özü­nün çoxəsirlik tarixində müstəqil dövlətini yaratdı, ictimai-siyasi quruluşun mü­vafiq modelini qurdu.Yenicə  yaradılmış  dövlətin  qarşısında  duran  başlıca  vəzifələrdən  biri  də  ölkənin  müstəqilliyini  və  ərazi bütövlüyünü  qorumaq, daxili  düşmən  qüvvələrini  zərərləşdirmək  və  xarici  müdaxilələrin  qarşısını almaqdan  ötrü  silahlı  qüvvələrin   yaradılması   idi. Milli  ordunun  yaradılması  vəzifəsi  həyati  zərurətdən  irəli  gəlirdi  və  yenicə  yaradılmış  dövlətin  qarşısında  dayanan  təxirəsalınmaz  vəzifələrdən  biri  sayılırdı.

          Müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmi 23 ay yaşamasına baxmayaraq, iqtisadi, mədəni ən əsası isə Ordu quruculuğu sahəsində əhəmiyyətli addımlar atdı. Milli  Şuranın  28  may  1918-ci  il  tarixli  qərarına  əsasən  F.X.Xoyskinin  sədrliyi  ilə  yaradılmış  birinci  müvəqqəti  hökumətin  tərkibində  təsis edilmiş Hərbiyyə naziri  vəzifəsinə  Xosrov Paşa  bəy  Sultanov  təyin  edildi. II müvəqqəti  hökumətin  26  iyun  1918-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  Müsəlman  Korpusunun  adı  dəyişdirilərək  “ Əlahiddə  Azərbaycan  Korpusu “ adlandırıldı  və  bununla  da  milli  silahlı  qüvvələrin  yaradılması  istiqamətində  mühüm  addım  atıldı. Hökumətin  26  iyun  1918-ci  il  tarixli  digər  qərarı  ilə  Əlahiddə  Azərbaycan  Korpusu  nəzdində  xüsusi  tapşırıqlar  üzrə  general  vəzifəsi  təsis  edildi. 1918-ci  il  iyulun  əvvəllərində  Azərbaycan  Korpusunun  hissələri  iki  Türk  diviziyasının  -  5-ci  Qafqaz  və  15-ci  Çanaqqala  diviziyasının  hissələri  ilə  birgə  Nuru  Paşanın  komandanlıq  etdiyi  Qafqaz  İslam  Ordusunun  tərkibinə  daxil  edildi. Başda  general-leytenant   Nuru  Paşa  olmaqla, Qafqaz  İslam  Ordusunun  qərərgahı  Gəncə  şəhərində  yerləşdirildi. Qeyd  edirik  ki, ölkəmizdə  Silahlı  Qüvvələrin yaradılması son  dərəcə  ağır hərbi-siyasi  şəraitdə aparılırdı. Belə ki, 1918-ci ilin yayında Azərbaycanda siyası vəziyyət ölkədə  iki hakimiyyətliyin  mövcudluğu  ilə  xarakterizə  edilirdi. Azərbaycanın şərq  hissəsi (Bakı  quberniyası) Bakı  Soveti  və  onun  icraiyyə  orqanı  olan  Bakı  XKS-in  təsiri  altında, qərb  hissəsi(Yelisavetpol  quberniyası) isə  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  hökumətinə  tabe  idi. 

          Ölkəmizdə  milli ordu quruculuğu tarixinə nəzər salaraq,bu yolda böyük zəhməti və  xidmətləri  olmuş  şəxsləri  böyük  hörmət  və  ehtiramla  yad  edərək arxiv sənəd və  materialları  əsasında  hazırlanmış  bu  məqaləni  hörmətli oxucularımızın   diqqətinə  çatdırırıq.

             Əsasən  erməni-bolşevik-daşnaklardan  ibarət  olan  Bakı  XKS-i  Azərbaycanın  milli  hökumətini  nəinki  tanımadı, hətta  bütün  vasitələrlə  ona  qarşı  mübarizə  elan  etdi. Bakı  XKS-i  və  onun  ordusu  Gəncə  üzərinə  yürüşə  keçərək  ölkədə   “vətəndaş  müharibəsini” yenidən  alovlandırdı. Azərbaycanda  Sovet  hakimiyyəti  qurmaq  adı  altında  azərbaycanlılara  qarşı  divan  tutulmağa  başlandı. Bakı, Şamaxı, Quba, Lənkəran, Səlyan, Naxçıvan, Qarabağ  və  digər  bölgələrdə  dinc  azərbaycanlı  əhaliyə  qarşı  misli  görünməmiş  qırğınlar  törədildi. Erməni-daşnak  qüvvələrinin  törətdiyi   bu  azğınlığın  qarşısının  alınmasında  xalqımızın  hərbi  köməyə  ehtiyacı  var  idi.

             1918-ci  il  iyunun  4-də  Osmanlı  İmperatorluğu  hökuməti  ilə  Azərbaycan  Respublikası  arasında  dostluq  müqaviləsi  imzalandı. Müqaviləni  Azərbaycan  tərəfindən  Milli  Şuranın  sədri  M.Ə.Rəsulzadə  və  Xarici  işlər  naziri  M.H.Hacinski, Türkiyə  tərəfindən  isə  Xarici  işlər  naziri  Xəlil  bəy  və  Qafqaz  cəbhəsinin  Baş  komandanı  Vahib  Paşa  imzaladılar. İmzalanmış  həmin  müqaviləyə  əsasən  Türkiyə  tərəfindən  Azərbaycana  lazımi  hərbi  yardım  göstərildi. Azərbaycan - Türk  qoşun  hissələrinin  birgə  səyi  nəticəsində  əsasən  ermənilərdən  ibarət  ibarət  olan  Qırmızı  Ordunun  I Qafqaz  korpusunun  Gəncəyə  doğru  hücumunun  qarşısı  alındı. Azərbaycan-Türkiyə  birləşmiş  qoşunları  ilə  Bakı  XKS-nin  qoşunları  arasında  ilk  döyüş  iyunun  16-18-də  Göyçaydan  bir  qədər  şərqdə  yerləşən  Qaraməryəm  kəndi  yaxınlığında  baş  verdi. Nazirlər  Şurası  1918-ci  il  iyunun  19-da  Azərbaycan  ərazisində  hərbi  vəziyyətin  tətbiq  edilməsi  barədə  qərar  qəbul  etdi. Hökumətin  1918-ci  il iyunun  23-də qəbul  etdiyi  qərarla  ölkədə  hərbi  dövrün  qanunları  tətbiq  edildi. Müvəqqəti  Hökumət  1918-ci  il  iyulun  3-də  əsgərliyə   çağırış  yaşının  müəyyən  edilməsi  haqqında  qərar  qəbul  etdi. Həmin  qərara  görə  19  yaşına  çatmış  gənclər  hərbi  mükəlləfiyyətli  hesab  olunurdu. Daha  sonra  1918-ci  il   iyulun  11-də 1894-1899-cu  illərdə  anadan  olmuş  və  müsəlman  dininə  mənsub  vətəndaşların  Ordu  sıralarına  çağırılması  barədə  qərar  qəbul  edildi. 15 sentyabr  1918-ci  il  tarixli  1№li  “ Azərbaycan” qəzetində  hərbi  xidmətə  çağırışın  müvəffəqiyyətlə  keçirilməsi  haqqında  məlumat  dərc  edilmişdir. Həmin  məlumatda   qeyd  edirdi: “Əyalətlərdən  alınmış  məlumatlara  görə  əsgərliyə  çagırış  müvəffəqiyyətlə  keçirilir.Yaşın  düzgün  təyin  edilməsi  ilə   bağlı  yaranmış  vəziyyət  bir  qədər  çətinlik  törədir. Bakıya  yaxın  kəndlər döyüş  qabiliyyəti  olan  bütün  kişiləri  cəbhəyə  çıxarmışdılar. Nuxa  və  Ərəş  qəzalarından  əsgərliyə  yeni  çağırılmış  şəxslər  isə  artıq  çoxdandır  ki, Bakı  ətrafında  gedən  döyüşlərdə  iştirak  edirlər”.

Belə ki, 1918-ci il iyunun 26-da Müsəlman Korpusunun adının dəyişdirilərək “Əlahiddə Azərbaycan Korpusu” adlandırılması və ilk nizami hərbi hissənin yaradılması ordu quruculuğu sahəsində ən mühüm addım oldu. Məhz bu qərar demokratik hökumətin öz ordusunu yaratmasına hüquqi əsas verdi. Bunun ardınca ölkədə hərbi mükəlləfiyyət – orduya çağırış haqqında fərman verildi. 1918-ci il dekabrın 25-də Hərbi Nazirlik yaradıldı. İstedadlı general Səməd bəy Mehmandarov Hərbi nazir, Əlağa Şıxlinski isə onun müavini təyin edildi. Qısa müddətdə ordu quruculuğu sahəsində böyük uğurlar qazanıldı, bacarıqlı milli hərbi kadrlar yetişdirildi.

           Azərbaycan Xalq Cumhiriyyəti dövründə Milli Ordunun tərkibində özünü çox istedadlı və bacarıqlı hərbiçi kimi göstərmiş və sonralar Türk ordusunda xidmət edərək general-mayor rütbəsinə yüksəlmiş  milli hərbi kadrlarımızdan biri də, Gəncədə “El atası” çağrılan Ələkbər bəy Rəfibəylinin kiçik qardaşı Meşədi bəyin oğlu, Cümhuriyyət  dövründə Gəncənin xalq qubernatoru seçilmiş Xudad bəy Rəfibəylinin əmisi oğlu Səməd Bəy Rəfibəyli olmuşdur.

         26 iyun Silahlı Qüvvələr Günu ərəfiəsində  respublikamızın ordu quruculuğu tarixində xüsusi xidmətləri olan şəxslərin anılması, mürəkkəb tarixi şəraitdə həmin şəxslərin azərbaycanın milli hökumətinin müdafiəsi, ərazi bütövlüyü uğrunda apardığı mübarizə, keçdikləri həyat yolu barədə dəyərli oxucuları məlumatlandırılmasını borc bilərək bu məqalənin hazırlanması nəzərə alınmışdır.

Azərbaycan milli istiqlal hərəkatı tarixində görkəmli yeri olan tanınmış hərbi xadim, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusunun zabiti,  Türkiyə ordusunun generalı (1948) Rəfibəylilər nəslinin nümayəndəsi Səməd bəy Məşədi bəy oğlu Rəfibəyovun həyat və fəaliyyəti haqqında məqalə hazırlanarkən Azərbaycan Respublikasının Dövlət və Dövlət Tarix Arxivlərində, həmçinin  Milli Arxiv İdarəsinin Elmi-Məlumat Kitabxanasında qayğı ilə qorunub saxlanılılan arxiv materiallarından, eləcədə digər internet mənbələrindən istifadə edilmişdir.

Səməd bəy Məşədi bəy oğlu Rəfibəyli 1892-ci ildə Gəncə şəhərinin Balabağman qəsəbəsində anadan olmuşdur. O, hərbi təhsilini 1916-cı ildə Tiflisdə kadet korpusunda almışdır.Hərbi kadet məktəbini müvəfəqqiyyətlə bitirdikdən sonragənc Səməd bəy Rəfibəyli 1916-cı  ilin  yanvarın 1-də kiçik zabit qismində xidmət keçməsi üçün7-ci Qafqaz  sərhəd piyada polkuna göndərilmişdir.1916-cı il  iyulun 1-dən 6 dekabr 1917-ci ilədək həmin polkda rotaya komandanlıq etmiş,Səməd bəy özünü istedadlı hərbici kimi göstərə bilmişdir.

     Səməd bəyin gənc zabit kimi hərb sahəsindəki  bacarığı nəzərə alınaraq 1918-ci ilin yanvarında yeni formalaşdırılan Müsəlman (Azərbaycan) korpusunda  xidmətə daxil olur və burada I piyada diviziyasının I atıcı Bakı polkunda rota komandiri təyin edilir. Şücaətli hərbiçi Bakıda gedən bolşevik-daşnaq dəstələrinə qarşı vuruşmada fəal iştirak etmişdir.Bu xidmətlərinə görə ona 1918-ci il iyulun 2-də  poruçik  rütbəsi verilir, eyni zamanda tələb olunan nizami senzi qazandığı üçün o, elə həmin gün ştabs-kapitan rütbəsinə keçirilir. Azərbaycan müsəlman  korpusu  ləğv edilərək buraxıldıqdan  və onun hissələrinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyi uğrunda döyüşmüş görkəmli türk sərkərdəsi Nuru paşanın komandanlığı altında Qafqaz İslam Ordusunun sıralarına daxil olmuşdur. İstedadlı və peşəkar hərbiçi Səməd bəy Nuru paşanın təqdimatı ilə müvəqqəti olaraq Azərbaycanın dəmir yolları Komissarı  təyin edilir. 1919-cu il fevralın 3-də ştabs-kapitan  Səməd bəy Rəfibəyov Ağdamda yerləşən I piyada diviziyasının ştabının böyük adyutantı vəzifəsinin icracısına başlayır. Qarabağda erməni daşnaqlara qarşı döyüşlərdə fəali iştirak edir.Səməd bəyin hərbi nailiyyətləri nəzərə alınaraq, o qısa müddətdən sonra   Cavanşir piyada polkunun 3-cü batalyonuna komandir təyin olunur. Ştabs-kapitan  Rəfibəyovun I Cavanşir piyada polkunun komandiri polkovnik-leytanant I.Israfilova təqdim etdiyi raportda qeyd olunur:”Mənim xidmətim barədəqısa qeyddən sonra, sizi məlumatlandırıram ki,mən kapitan rütbəsinə uyğun vəzifədə xidmət edirəm....., ona görə də mənə kapitan rütbəsinin verilməsi haqqında sizin xahişinizi rica edirəm”.

Polkun komandiri I.Israfilov S.Rəfibəyovun  ön mövqelərdəhərbi sıralarda  olaraq rotaya komandirliyin  on iki aylıq senzini qazandığı üçün raportu dəstəkləmişdi.Azərbaycan Respublikası Hökumətinin hərbiçilərin  rütbələri  haqqında 25 iyun 1919-cu il tarixli 28 saylı əmrinə uyğun olaraq I Cavanşir piyada polku üzrə Səməd bəy Rəfibəyov xidmətdə fərqləndiyinə görə ştabs-kapitan rütbəsindən kapitan rütbəsinə keçirilmişdir.Tezliklə 26 avqust 1919-cu il tatixdə  Hərbi nazir Artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov  Hökumətin yuxarıda qeyd edilən  əmrinin  ardınca  yeni təyinat üzrə  digər  əmr imzalamışdı. Həmin əmrdə qeyd edilirdi:”I Cavanşir piyada polkunun kapitanı S. Rəfibəyov yeni yardılan Lənkəran ehtiyat batalyonuna komandan təyin edilir. Adı çəkilən ober-zabit dərhal ehtiyat batalyonunun yaradılmasına başlasın və batalyonu yaratdıqdan sonra məruzə etsin. Həmin əmrdə həmçinin qeyd edilirdi ki, batalyon bütün məsələlərdə 2-ci piyada diviziyasının rəisinə tabedir.”

Sənədlər təsdiq edir ki, Lənkəran ehtiyat batalyonunun yaradılması  üzrə  işlər Səməd bəy Rəfibəyov tərəfindən müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilmişdir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Hərbi nazirinin müavini Artilleriya generalı Əliağa Şıxlinski qeyd edirdi ki, “ Vətəni və gənc Ordusu qarçısındakı  borcunu anlayaraq kapitan Rəfibəyov özünün bütün bilik və bacarığını, enerjisini batalyonun yaradılması işinə sərf etmişdir. Onun  gördüyü işlərinin nəticələri də  olduqca parlaq olmuşdur. Batalyon qısa müddətdə təşkil edilərək tam hazırlıqlı hərbi hissə səviyyəsinə yüksəldildilmişdir”.

Ordu quruculuğundakı parlaq xidmətləri nəzərə alınaraq, Cümhuriyyət Hökumətinin Hərbi Naziri Səməd bəy Mehmandarov 1 dekabr 1919-cu il tarixli əmriilə təcrübəli və bacarıqlı zabitSəməd bəy Rəfibəyovu müvəqqəti olaraq Lənkəran ehtiyat batalyonunun bazasında yeni yaradılmış 7-ci Şirvan piyada polkunun komandanı  təyin edilmişdir. Qısa müddətdən sonra 25 yanvar  1920-ci ildə  uğurlu hərbi xidmətlərinə görə Səməd bəy Rəfibəyov Cavanşir 1-ci piyada polkunun komandanı təyin edilmiş, xüsusi əhəmiyyətli fəaliyyətinə, həmçinin əsgərlərə  göstərdiyi qayğılarına  görə elə həmin gün  kapitan Rəfibəyova polkovnik-leytanant rütbəsi verilmişdir. Müvəqqəti olaraq hərbi nazirin vəzifəsini icra edən Artilleriya generalı Ə. Şixlinskinin əmrində qeyd edilirdi:”Polkovnik-leytanantSəməd bəy Rəfibəyova Xidmət  adından vicdanlı və fədakar xidmətinə görə səmimi minnətdarlığımı bildirirəm, inanıram ki, yeni xidmət yerində ona edilən etimada tam layiq olduğunu göstərərək Cavanşir polkunu lazımi zirvəyə çatdıracaqdır.” Böyük hərbi təcrübəyə malik general öz ümidlərində yanılmadı. Polkovnik-leytenant S.Rəfibəyovun rəhbərliyi altında Cavanşir piyada polku Azərbaycan Milli Ordusunun  mükəmməl hərbi  vahidinə çevrilərək  ölkənin suverenliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda  mübarizədə yaxından iştirak etdi və öz döyüş əzmi ilə seçildi.

                1920-ci ilin əvvəllərində Qarabağda vəziyyət yenidən gərginləşəndə Hərbi nazir 25 yanvar 1920-ci il tarixli 54 №-li əmri ilə vaxtından əvvəl polkovnik-leytenant hərbi rütbəsi verilməklə Səməd bəy Rəfibəyovu 1-ci piyada diviziyasının 1-ci Cavanşir piyada alayına komandir təyin edir. Hərbi nazir tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov Rəfibəyovun təyin əmrində onun Vətən qarşısındakı xidmətlərini yüksək qiymətləndirərək bunları qeyd etmişdir: "Mənim 26 avqust 1919-cu il tarixli 373 №-li əmrim ilə kapitan indi polkovnik-leytanant Rəfibəyov yeni yaradılan Lənkəran ehtiyat taborunun komandiri təyin edilib. Ölkə və gənc ordumuzun qarşısında məsuliyyətini dərk edən Rəfibəyov bütün enerjisini və biliyini Lənkəran taborunun formalaşmasına yönəldərək qısa müddət ərzində yüksək nəticələr əldə etməklə döyüş qabiliyyətli bir hərbi hissəni formalaşdırır. Təcrübəli və savadlı bir zabit kimi daha sonra mənim 1 dekabr 1919-cu il tarixli 551 №-li əmrim ilə yeni yaradılan 7-ci Şirvan piyada alayının komandiri vəzifəsinin icraçısı təyin edilir. Onun işgüzarlığını və şəxsi heyətə qayğısını nəzərə alaraq, mən xüsusi təqdimatımla Rəfibəyova vaxtından əvvəl "podpolkovnik" hərbi rütbəsi verilməsi üçün Hökumət qarşısında vəsatətlə çıxış etdim və Hökumətin 25 yanvar 1920-ci il tarixli əmri ilə ona "podpolkovnik" hərbi rütbəsi verildi. Əmri elan etməklə səmimi qəlbdən podpolkovnik Rəfibəyova vicdanlı və səmimi xidmətinə görə "Təşəkkür" elan edirəm və əminəm ki, yeni xidmət yerində də ona verilən etimadı doğruldaraq qısa müddət ərzində hərbi hissənin döyüş qabiliyyətini lazımi səviyyəyə qaldıracaqdır."

        Diviziya komandirlərinin, eləcə də Hərbi nazirin müavini general Əlağa Şıxlinskinin raportlarında da Səməd bəy Rəfibəyov savadlı, yorulmaz komandir kimi xarakterizə edilib. Alay, briqada və diviziya komandiri vəzifələrinə zabitlər şəxsən Hərbi nazir tərəfindən seçilərək təyin edilirdi. Seçim zamanı onların hərbi biliyi, təcrübəsi, şəxsi keyfiyyətləri, xalqına və dövlətinə sadiqliyi əsas kriteriya kimi götürülürdü. Səməd bəy Rəfibəyovda bu keyfiyyətlər olmasaydı, şübhəsiz Hərbi nazir onu Qarabağ kimi mürəkkəb bölgədə alay komandiri vəzifəsinə və bir ildə iki dəfə yeni hərbi rütbəyə təqdim etməzdi. Bu etimadı polkovnik-leytanant  Səməd bəy Rəfibəyov öz gərəkli və gərgin əmık tələb edən xidməti ilə qazanmışdı.
Polkovnik-leytanant Səməd bəy Rəfibəyov 1920-ci ilin mart və aprel aylarında Azərbaycanın Qarabağ quberniyasında ermənilərin qaldırdığı üsyanın yatırılmasında  uğurla iştirak etmişdir.  Azərbaycan ordusunun əməliyyat komandanı olan general Həbibbəy Səlimovun Hərbi nazirə ünvanladığı raportda  Səməd bəyin Xankəndidə, Əskəranda, Keşişkənd əməliyyatında milli hökumətimizə qarşı qiyam qaldırmış erməni daşnaklara qarşı  döyüşlərdə özünü yaxşı cəhətdən göstərdiyi və qəhrəmanlıq göstərənlərdən biri olması qeyd edilmişdir. General Səlimovun 23 aprel 1920-ci il tarixdə Şuşadan göndərdiyi məlumatda həmçinin Dığ istiqamətində Rəfifibəyovun dəstəsi tərəfindən Askəran çayı üzərindən keçən körpünün dağıdıldığı qeyd edilirdi.

         1920-ci ilin aprelində  Azərbaycanda bolşevik sovet hakimiyyətinin qurulması ilə barışmayan Səməd bəy, həmin ilin may – iyun aylarında  rus bolşevikləri ilə erməni daşnaklarının birləşmiş qüvvələrinə qarşı Gəncə üsyanında qeyri-bərabər döyüşlərdə peşəkar zabit kimi vuruşmuşdu. Gəncə və Qarabağdakı Cümhuriyyət ordusunun üsyanı yatırıldıqdan sonra polkovnik-leytanant Səməd bəy Rəfibəyov hərbi hissəsinin sağ qalanları ilə birlikdə Türkiyəyə keçmişdir.  01 iyul 1920-ci ildən Şərq Cəbhəsində Türk ordusunun tərkibində həqiqi hərbi xidmətə başlamışdır. Həmin dövrdə qəhrəman türk zabitləri işğalçı qüvvələrə qarşı istiqlayiyyət mübarizəsini aparırdılar. İstiqlayiyyət müharibəsinin Şərq cəbhəsinin Azərbaycan süvari alayının komandanı təyin edilən Səməd bəy Rəfibəyov ermənilərə qarşı aparılan Qars və Sarıqamış əməliyyatlarında fəal iştirak etmişdir. O, həmin vəzifədə 1921-ci ilin martına kimi xidmət edib.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan  sonra  taleyin hökmü ilə Türkiyəyə gedən Səməd bəy Rəfibəyov Türk hərbi qüvvələrinin sıralarında böyük və şərəfli yol keçdi.Səməd bəy Rəfibəylinin Türk ordusunda həqiqi hərbi xidmətə qəbul edilmə tarixi xidmət dəftərçəsində 1 iyul 1918-ci il (01 temmuz 1336-cı il) göstərilir. Böyük ehtimalla bu tarix Nuru paşanın komandanlığı altındakı Qafqaz İslam Ordusunda həqiqi hərbi xidmətədaxil olma tarixidir.

Səməd bəy Rəfibəyov "Ermənistan hərəkatı" və "İraq cəbhəsi" adlanan döyüş əməliyyatlarında iştirak edib. 1921-ci ilin martından 1922-ci ilin noyabrına kimi Şərq Cəbhəsi qərargahında tərcümə şöbəsinin rəisi olub. 1922-ci ilin noyabrından 1924-cü ilin noyabrına kimi 6-cı süvari diviziyasının 15-ci süvari alayı komandirinin müavini olub. 1924-cü ilin noyabrından 1928-ci ilə kimi isə həmin diviziyanın qərargahında əlaqələndirici zabit vəzifəsində xidmət edib. 1928-1930-cu illərdə hərbi məktəbdə təkmilləşdirmə kurslarında təhsil alıb. Təhsilini bitirdikdən sonra 13-cü süvari alayında süvari bölük komandiri vəzifəsinə təyin edilib. Həmin alayda 1932-ci ilədək xidmət edib, sonra 5-ci süvari alayına keçirilib. 1935-ci ildə 5-ci süvari alayı qərargahında xidmətdə olarkən alay komandiri vəzifəsini icra edib. 1938-ci ildə 41-ci süvari alayı komandirinin müavini vəzifəsinə təyin edilib və 1940-cı ilədək həmin vəzifədə xidmət edib. 1940-cı ilin əvvəllərində 3-cü ordunun kəşfiyyat şöbəsinin rəisi təyin edilib. 15 avqust 1942-ci ildə isə 45-ci süvari alayının komandiri vəzifəsinə təyin edilib. 28 avqust 1948-ci ildə daha yuxarı vəzifəyə 2-ci süvari briqadasının komandiri vəzifəsinə irəli çəkilib. Bəzi mənbələrdə onun Türk ordusuna xidmətə qəbul edilərkən "polkovnik" hərbi rütbəsində olduğu bildirilsə də, Türk Silahlı Qüvvələrində xidmətdə olarkən 2 avqust 1952-ci ildə tərtib edilmiş xidmət dəftərçəsindən görünür ki, ona yalnız 30 avqust 1942-ci ildə Türk ordusunda "polkovnik" (albay) hərbi rütbəsi verilmişdir. Səməd bəy Rəfibəyov Türkiyə Cümhuriyyətində soyad qanunu çıxanda Əbdülsəməd bəy Sayqın adını götürmüşdür. Onun Türkiyə Silahlı Qüvvələrindəki xidmət dəftərçəsində, eyni zamanda, Əbdülsəməd bəy Sayqın Rəfibəyzadə də qeyd edilmişdir. Əbdülsəməd bəy Sayqın (Səməd bəy Rəfibəyov) 30 avqust 1948-ci ildə süvari briqadasının komandiri olarkən "general-mayor" hərbi rütbəsinə layiq görülmüşdür. 2 avqust 1952-ci ildə general-mayor Əbdülsəməd bəy Sayqın Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Quru Qoşunlarının İnspeksiya qrupunun üzvü olur və həmin vəzifədən ehtiyata buraxılır.

General-mayor Əbdülsəməd bəy Sayqın (Rəfibəyov Səməd bəy Məşədi bəy oğlu) qardaş Türk ordusunda həqiqi hərbi xidmətdə olarkən İstiqlal savaşında yaxından iştirak edib, "Hərb" və "İstiqlal" medalları ilə təltif olunub. Xidmət dəftərçəsindəki qeydə görə sonuncu qeydiyyat yeri Ankara şəhəri Sakarya məhəlləsi ev 28t ünvanı olub.
Əbdülsəməd bəy Sayqın hərbi xidmətdə və ehtiyatda olarkən qardaş Türkiyədə Azərbaycan siyasi mühacirləri ilə daim sıx əlaqədə olmuş və Azərbaycanın yenidən müstəqilliyə qovuşması üçün mübarizə aparmışdır. Xalqımızın bu istedadlı oğlu qardaş Türkiyə ordusunda general-mayor hərbi rütbəsinə layiq görülən ilk azərbaycanlı zabitdir. Əbdülsəməd bəy Sayqın 1980-ci il yanvarın 19-da ömrünün 88-ci ilində qardaş Türkiyədə vəfat edir. Generalın həm Cümhuriyyət ordusunda, həm də Türkiyə ordusundakı xidmətləri, onun əqidə bütövlüyü, dürüstlüyü, zabit əyilməzliyi, Cümhuriyyət ordusuna və qardaş Türk ordusuna sədaqəti, Azərbaycan xalqı qarşısında sədaqətli xidmətləri gələcək nəsillərin də xatirələrində yaşamalı və hər bir müasir Azərbaycan zabitinə sədaqət nümunəsi sayılmalıdır.

Azərbaycan xalqının görkəmli oğlu, istedadlı hərbi sərkərdə general Səməd bəy Rəfibəyovun həyat və fəaliyyəti Azərbaycan  Hərbi Qüvvələrinin gənc zabitləri və qulluqçuları üçün hərbi borcun yerinə yetirilməsində nümunə rolunu oynaya bilər.

Həsən Həsənov

Azərbaycan Respublikası

         Milli Arxiv İdarəsinin rəis müavini 

Rafiq Səfərov

Milli Arxiv İdarəsinin Sənədlərin nəşri

          və istifadəsi şöbəsinin baş məsləhətçisi  

İstifadə edilmiş ədəbiyyat və mənbələrin siyahısı:

1.    ARDA  f. 2898, s.1, iş1, v.4   Собрание узаконений. Ст. 23, с.12

2.    ARDA  f. 2898, s.1, iş1, v.4   Собрание узаконений. Ст. 23, с.13

3.    İctimai-Siyasi Sənədlər Arxivi, f. 277, s.2, iş. 17, v. 6-7

4.    ARDA  f. 2898, s.1, iş 1, v.2   Собрание узаконений. Ст. 10, с. 8

5.    ARDA  f. 51, s.2, iş 185, v. 9  Cобрание узаконений  Ст. 41, с. 17

6.    ARDTA  Daimi saxlanılan kargüzarlıq işlərinin siyahısı, iş 790, v.1

7.    Yenə orada.

8.    ARDTA  Daimi saxlanılan kargüzarlıq işlərinin siyahısı, iş 790, v. 2.

9.    ARDTA  Daimi saxlanılan kargüzarlıq işlərinin siyahısı  iş 790, v. 3.

10.  Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920) Армия, ст. 323

       11. Atamalı Şahbazov-Azərbaycanın və qardaş Türkiyənin istiqlaliyyəti üçün savaşmış azərbaycanlı zabit. Ordu.az